Услубий ишлар

«OILA TIBBIYOTIDA HAMSHIRALIK ISHI»
FANIDAN ‘QUV – USLUBIY MAJMUA

BIYOTIDA HAMSHIRALIK ISHI
FANI
5510700 – Oliy hamshiralik ishi
BO’YICHA O’QUV-USLUBIY MAJMUA
510 000 – Sog‘liqni saqlualliflar:
1. Raziqova I. S – Toshkent tibbiyot akademiyasi, Hamshiralik ishi kafedrasi mudiri t.f.d., professor
Alikulova D. YA. – Toshkent tibbiyot akademiyasi, Hamshiralik ishi kafedrasi katta o‘qituvchisi
TAQRIZCHILAR:
SH. T – Toshkent Pediatriya Tibbiyot Instituti, Oliy malumotli hamshiralar tayyorlash fakultetining dekani, t.f.d., dotsent.

Rustamova X. E – Toshkent tibbiyot akademiyasi, Jamoat salomatligini saqlash, ralik ishi kafedrasi mudiri t.f.d., professor

“OILA TIBBIYOTIDA HAMSHIRALIK ISHI”
moduli bo‘yicha

MA’RUZALAR TO‘PLAMI
MODUL № 1

Mavzu № 1. Oila tibbiyotining rivojlanish tarixi. Oila va nikoh. Oila turlari. Jamiyatda oilaning o‘rni. O‘zbekistonda oila tibbiyotining istikbollari

REJA:
– Oila tibbiyotining paydo bo‘lish tarixi
– Oila va nikoh haqida tushuncha
– O‘zbekistonda oila tibbiyotining istiqbollari

2. 2. Maqsad: OMX talabalarga oila tibbiyotida hamshiralik ishi fanining rivojlanish tarixini, bu fanni nazariyalarini to‘la qonli o‘rganish, O‘zbekistonda oila tibbietining istikbollari, QVP va oila poliklinikalarining strukturalari, ish prinsiplari xakida keng tushuncha berish.

2.3. Ta’limiy maqsadi:
– Oila tibbiyoti fani nazariyasi, tarixi, falsafasini urganish;
– Zamonaviy va umum kabul kilingan xamshiralik ishiga oid tamoillarni kullagan xolda bemorlar axvolini aniqlash darajasi va xamshira parvarishi sifatini oshirish;
– Oila azolariga maslaxat berish kunikmalarini talabaga singdirish;
– Bemorlarni tekshirish, xamshiralik tashxisini kuyish va uni bayonlashtirish;
– Oila azolariga maslaxat berish;

2.4. Tarbiyaviy maqsadi:
– oilada tibbiy yordamga muxtoj bulgan patsientlarni extiyojlarini qondirish yo‘llari xaqidagi malumotlarga ega bo‘lish;
– oilada insonparvarlik, mexr tuyg‘ularini shakllantirish:
– o‘z bilim darajasini kengaytirishga qiziqishni tarbiyalash:
– oila azolariga tibbiy amaliy ishni bajarishda extiyotkorlik, aniqlik va masuliyatni shakllantirish:

2.5. Rivojlantiruvchi maqsadi:
– talabalar fikrlash doirasini o‘stirish;
– talabalarni ijodiy yondoshishga yo‘llash;
-talabalarda mantiqiy, mustaqil fikrlashni va mustaqil muloxaza yuritishni shakllantirish:

2.6. Vazifasi: Oliy malumotli xamshiralarga oila tibbiyotining rivojlanish tarixi va oila xamshirasining axoli o‘rtasidagi roli bilan tanishtirish. QVP larda oliy malumotli xamshiralar faoliyatini yangicha dunyokarashlarda shakllantirish.

3. Ma’ruza rejasi:
3.1. Oila tibbiyoti fanining kelib chikish tarixi
3.2. Oila tibbiyotining falsafasi
3.3. Oila va nikoh haqida tushuncha

Ma’ruza matni

1.1. Oila tibbiyoti fanining kelib chikish tarixi
Oila tibbiyoti o‘ziga xos akademik yo‘nalish bo‘lib, aholiga birlamchi, uzluksiz va xar tomonlama yordamni amalga oshiradi. Oilaviy tibbiyot xamshirasining asosiy vazifasi axoliga birlamchi tibbiy – sanitariya yordami ko‘rsatishdir. Rivojlangan mamlakatlarda (Angliya, Kanada, Daniya, Olmoniya) oilaviy tibbiyot – sog‘liqni saqlash tizimining etakchi soxasi bo‘lib, 93% xolatlarda oilaning tibbiy muammolarini hal qiladi.
Oilaviy tibbiyot bemorlarga «tug‘ulgandan to o‘lguniga qadar», shu jumladan oilaning barcha azolariga baravar tibbiy, ruxiy, ijtimoiy yordam ko‘rsatadi. Oila tibbiyotining asosiy tamoillari:
– tibbiy yordamning uzluksizligi;
– xar tomonlama yondoshish;
– muammolarning bir butunligi;
– tibbiy yordamning yuqori sifatli bo‘lishidan iborat.
Umumamaliyot shifokorlik tarixida oilaviy tibbiyot uz ildiziga egadir, birok bu soxa uzining kadimiy ananalariga ega bulib, zamonaviy ilmiy asoslangandir. AKSHda XX asr o‘rtalarigacha xamma shifokorlar umum amaliyot bilan shugullanganlar. Bu bilan ular turli jinsdagi odamlarga turli kasalliklarda chegarasiz davo kurslarini kursatganlar. Analogik vaziyat XIX — asr oxirida XX asr boshlarida Evropa va Rossiyada xam avj olgan.
SHuningdek tibbiyot fanlari rivojlangan sari xar bir vrachni malum bir soxaning mutaxassisi bulib, bilimlarini boyitib, uz ustida ishlashga davat etadi: malum bir tipli kasallikda patsientlarni kabul kiladi yoki klinik muolaja o‘tkazadi. Masalan, kompleks operatsiyalar. Kupgina doktorlar fakatgina ayollarga yoki bolalarga yordam kursatgan. Ular uzlarining tanlagan mutaxassisligi doirasidagi tashkilotlarini tuzishgan. Boshida bunday tashkilotlar vrachlarning ijtimoiy va professional kullash uchun xizmat kilgan, lekin sekin asta ular kollegiya kilib uzgartirilib, vrachlarga shu soxa buyicha tibbiy mutaxassis bulib ishlashga xukukiy ruxsatnoma beradigan bulishdi. XX asr o‘rtalariga kelib xisobga kura 24 ta shunday kollegiyalar yuza kelgan va ulardan kupi amerikalik vrachlar edi, umumamaliyot shifokorligidan voz kechganlar mutaxassislik sertifikati Bilan kifoyalanishgan. Bu tendensiya ijtimoiy va iktisodiy omillar bilan mustaxkamlangan bulib: jamoa nigoxida mutaxassis ishi obruli bulib kuringan. U umumamaliyot shifokoriga kura uz xizmati uchun kuprok ish xaki talab qilishga xakli edi. 1950 yilda AKSH tibbiyot oliy ukuv yurtlarida bitiruvchilardan uchtadan bitasi umumamaliyot shifokorligini tanlashar edi, vaxolangki, bu kursatkich keskin pasayib ketgan bulsa xam. 60 – yillarga kelib, Amerika jamiyatida vaziyat keskin murakkablashdi. Odamlar ananaviy oilaviy shifokorlar yukolib ketayotganligidan, bu esa, millat salomatligiga jiddiy putur etishi mumkinligidan xavotirga tusha boshladilar. 60 – yillarga kelib AKSHda juda katta uzgarish yuzaga keldi, shuningdek tibbiyotda xam. Xamma bir ovozdan tibbiyot va talim soxasida oilaviy shifokor mutaxassisligini obrusini mustaxkamlashni kayta tiklash kerakligini takidlashdi. 1966 yili oilaviy tibbiyot talim soxasi buyicha Komitetda Vilarda Komiteti raisi va ikki obruli komissiyalar doklad qilishdi. Bu dokladda oilaviy tibbiyot shifokorini obrusini, ot doirasini sifatini gapirdilar. Undan tashkari Vilarda Komiteti oliy ukuv yurtlarida YAngi «oila amaliyoti» nomli mutaxassislik kiritilishiga elon kildi va uning ukuv dasturlarini va tamoillarini ishlab chikildi. Oila – jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish manbalaridan biri xisoblanadi. U insonlarning jamoaviy boyligi xamdir. Oila – kishilarning shunday guruxiki, uning azolari bir – biri bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri qon qarindoshlik munosabatida bo‘lib, guruxning yoshi katta azolari bolalarga qarashish va yordam berish majburiyatlarini o‘z zimmalariga oladi. Qarindoshlik (qon qarindoshlik aloqalari) – nikoxdan o‘tish natijasida yoki yaqin aloqalar jarayonidagi (ota, ona, bola, bobo, momo va xakozolar o‘rtasidagi) munosabatlarning natijasidir.

1.2. Oila tibbiyotining falsafasi

Oila – jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish manbalaridan biri xisoblanadi. U insonlarning jamoaviy boyligi xamdir. Oila – kishilarning shunday guruxiki, uning azolari bir – biri bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri qon qarindoshlik munosabatida bo‘lib, guruxning yoshi katta azolari bolalarga qarashish va yordam berish majburiyatlarini o‘z zimmalariga oladi. Qarindoshlik (qon qarindoshlik aloqalari) – nikoxdan o‘tish natijasida yoki yaqin aloqalar jarayonidagi (ota, ona, bola, bobo, momo va xakozolar o‘rtasidagi) munosabatlarning natijasidir. NIKOX – ikki balog‘atga etganlar o‘rtasidagi jamiyat tomonidan tan olingan va maqullangan seksual ittifoqdir deb tariflash mumkindir. Nikoxga kirgan individlar bir birlari bilan qarindosh xam xisoblanadi. Ayni vaqtda nikox majburiyati ularni juda keng doiradagi ishlarining qon qarindoshlik munosabatlari bilan bog‘laydi. Quyidagi oila tiplari tafovut etiladi.
1.MONOGAM – (bitta erkak va bitta ayol)
2.POLIGAM – bu tip ikki variantga bo‘linib, poliandriya (bir nechta erlik); poliginiya (qo‘sh xotinlik):
Monogamiya va poligamiya: G‘arb davlatlari jamiyatlarida oila monogamiya bilan birgalikda tasavvur qilinadi. Bir paytning o‘zida, bittadan ortiq ayol yoki erkak bilan nikoxda bo‘lish g‘ayriqonuniy xisoblanadi. Jaxon miqiyosida monogamiya, umuman olganda, nikoxning eng ko‘p tarqalgan shakli emas. 565 turli jamiyatlarni qiyosiy tadqiq etgan JORJ MERDOK ulardan 80% ida poligamiyaga yo‘l berilishini aniqladi. «Poligamiya» erkak yoki ayol bir paytning o‘zida bittadan ortiq er yoki xotinga ega bo‘lishiga yo‘l qo‘yadigan nikox shaklini bildiradi. «Poligamiya»ning ikki tipi mavjud: poliginiya – erkak bir paytning o‘zida ikki yoki undan ortiq xotin bilan nikoxda bo‘lishiga yo‘l berilishi, poliandriya – kamroq tarqalgan nikox shakli bo‘lib, unda ayol bir paytning o‘zida ikki yoki undan ortiq erga ega bo‘lishi mumkin.
Avlodlar soniga qarab, oilalar quyidagicha taqsimlanadi:
Murakkab (kengaytirilgan) oila – bitta uyda bobo – buvi, ota – ona, farzandlar isteqomat qilishadi.
Oddiy (nuklear) oila – ota – ona, farzandlarning bitta uyda isteqomat qilishiga aytiladi.
Qarindoshchilikni qaror toptiruvchi munosabatlar orasida eng muximini oilaviy qarindoshchilik tashkil qiladi. Amaliyotda nuklear, yani oila xo‘jaligini birga yurituvchi, o‘zlarining bolasi yoki asrab olgan bolalari bilan birga yashovchi er va xotindan iborat oilani xamma jamiyatlarda xam uchratishimiz mumkin. Ko‘pchilik ananaviy tipdagi klanlar mavjud bo‘lmagan jamiyatlarda xam nuklear oilalar keng qarindoshchilik aloqalarining muxim qismi xisoblanadi. Er xotinlik munosabatlariga ega bo‘lgan qarindoshlarning bolalar bilan birga yashashi yoki yaqin munosabatda bo‘lishi xolatini biz kengaygan oila, deymiz. Kengaygan oilani uch yoki undan ko‘proq avloddan tashkil topuvchi, bir xonadonda yoki bir – biriga yaqin bo‘lgan xonadonlarda yashovchi kishilarning guruxi, deb tushunishimiz xam mumkin. Bu oilaning azolari momo, bobo, akalar va ularning xotinlari, singillari va ularning erlari, xolalar, togalar, amakivachchalar, xolavachchalar bo‘lishi mumkin.
Nuklear va murakkab oilalar bir individga nisbatan ota – ona va reproduktiv oilalarga bo‘linadi. Birinchi tip oilaga bola tug‘ilgan oila, ikkinchi tip oilaga esa bola ulg‘aygach tuzgan va yangi avlod bolalari tarbiyalanadigan oila kiradi. Mazkur oilalar o‘rtasidagi yana bir muxim farq ularning qaerda joylashganligiga qarab belgilanadi. Masalan, qoidaga ko‘ra, Buyuk Britaniyada nikoxlanganlar o‘zlarining aloxida oilaviy xo‘jaligini tashkil qilishlari mumkin. Bu xo‘jalik kuyov yoki kelinning ota – onasi yashaydigan joyda bo‘lishi yoki boshqa joyni makon tutishi xam mumkin. Ammo ko‘pchilik jamiyatlarda nikoxlanganlar ananalariga ko‘ra yo ota – onalari bilan birga, yoki ularga yaqinroq joyda isteqomat qilishadi. Agar kuyov va kelin kelinning ota onalarinikiga ko‘chib kelsalar, bunday oilalar matrilokal, agar aksi bo‘lsa, ular patrilokal oilalar deyiladi.
Jaxonda oilaning xilma xil shakllari saqlanib kelinmoqda. Ayrim xududlarda, Osiyo, Afrikaning ayrim joylarida va tinch okeani orollarida va ananaviy oilaviy tizimlar, kanallar va poligamiyalar qariyib o‘zgarishsiz saqlangan. SHunday bo‘lishiga qaramasdan uchinchi dunyoning ko‘pchilik mamlakatlarida jiddiy o‘zgarishlar sodir bo‘lmoqda. Buning sabablari murakkab va xilma – xildir. Ular orasida ayrimlari o‘ta muxim axamiyatga ega. Mayda – chuydalarni xisobga olmaganda, masalan, dastlabki davrlarda G‘arbda oilaga xozirgi zamon industriyasi va shaxar turmush tarzining tasiri katta bo‘ldi. Umuman, ushbu va shunga o‘xshash o‘zgarishlar kengaytirilgan oila va qarindoshchilik munosabatlarining boshqa tiplarini emirib, uning o‘rniga nuklear oilaning shakllanishini taminladi. Xozirgi kunda oila tibbiyotida faoliyat ko‘rsatish uchun xamshiralarimiz «oila», «nikox» va uning tiplarini yaxshi bilishi lozimdir. CHunki oila tibbiyotida ular oila azolari va ularning salomatligi uchun kurashadilar.
Inson salomatligini himoya qilishda faol ishtirok etib, xokisorona mexnat qilayotgan jumxuriyatimizdagi oliy va o‘rta tibbiyot xodimlari, oilaviy shifoxona ambulatoriyasi xamshiralarining axamiyati va qilayotgan xizmati juda kattadir. Bugungi kunda xamshiralarimizning jamiyatimizda tutgan mavqeini yanada ko‘tarish, bilim va malakasini xar tomonlama oshirishni xayotning o‘zi taqozo etmoqda. Endi xamshiralarimiz faqat shifokorning topshiriqlarinigina bajaruvchi bo‘lib qolmay, balki o‘zlari xam tashxis qo‘yadi, davolaydi, xalk salomatligini muxofaza etish borasida fidoyilik ko‘rsatmoqdalar. Bu – davr talabidir. Bugungi kunda jaxon xamshiralarining izchillik bilan ko‘rsatayotgan faoliyati va jonbozliklari taxsinga sazovordir. SHu o‘rinda aytib o‘tish kerakki, oilaviy shifoxona ambulatoriyasi xamshiralarining mexnati va uning axamiyati juda kattadir. Jaxon sog‘liqni saqlash tizimida xamshiralik ishi aloxida o‘ringa ega. Axolining sog‘ligini saqlash va kasallikning oldini olish, sog‘lom turmush tarzini targ‘ibot qilish, bemorlarni parvarishlash va birinchi tibbiy – sanitariya yordami ko‘rsatish xamshiralar faoliyatining asosiy o‘zagini tashkil etishi lozim. Oilaviy shifoxona ambulatoriyasi xamshiralari o‘zining ustida tinmay ishlashi, bilimini oshirishi, pog‘onama pog‘ona ko‘tarilishi, bemorlarga tibbiy yordam berishi bilan bir qatorda madaniy va manaviy madad ko‘rsatishi kerak, chunki xamshira bemorlar bilan shifokordan ko‘ra ko‘proq muloqotda bo‘ladi. Poliklinika maxalla xamshirasi shifokor bilan birgalikda bemorni davolashda va kasallikning oldini olishda birgalikda g‘amxo‘rlik qiladi. Maxalla xamshirasi shifokor bilan birgalikda bemorni davolashda va kasallikning oldini olishda birgalikda g‘amxo‘rlik qiladi. Maxalla xamshirasi xomilador ayollarga tushuntirish ishlari olib boradi. Xomilador ayolni tuqqunga qadar 3 marotaba nazorat qilinib turiladi va foydali maslaxatlar beriladi. YAngi tug‘ilgan chaqaloqlarni bir oygacha 4 marotaba nazorat qilinadi. YOsh onalar bilan suxbat o‘tkaziladi. Bir yoshgacha bo‘lgan bolalarga xar oyda poliklinikaga chiqish tavsiya qilinadi va bolalarga emlash muolajalari qilinadi. Bolalarni oylik reja emlash muolajasiga chaqiriladi. Dispanser ro‘yxatida turadigan bolalarni shifokor bilan birgalikda tez – tez nazorat qilib turadi. YUqumli kasallik bilan og‘rigan kasallarga tez yordam chaqiriladi va yo‘llanma bilan jo‘natiladi. Oila tibbiyoti xamshirasi axoli o‘rtasida sanitariya targ‘ibot ishlarini olib boradi. Xar kuni yoz faslida oilaviy poliklinika xamshirasi o‘ziga biriktirilgan xonadonlarga kirib, kasallikni oldini olish va unga rioya qilishni tushuntirib o‘tadi. Ana shu chora – tadbirlarni amalga oshirish ayollar maslaxatxonasi, bolalar poliklinikasi va barcha qishlok tibbiyot muassasalari, o‘rta va oliy malumotli tibbiy xodimlarining asosiy vazifasidir. Oila – bu jamiyatning bir bo‘lagi, oila sog‘ligi esa kelajak avlodining barkamolligidir. Oila va tibbiyot o‘zaro bog‘liq tushunchadir. Oilada ota – ona, farzandlar mujassam bo‘ladi, oiladagi sirlar oshkora qilinmaydi. Tibbiyotning xam ota – onasi mavjud, bular Gippokrat va F. Naytingeyldir. Etishib chiqayotgan olimlar, shifokorlar va xamshiralar ularning farzandlaridir. Oila va tibbiyotning o‘zaro bog‘liqligi bu jamiyat ravnaqidir. CHunki oila, oila azolari sog‘lom bo‘lsa, barkamol sog‘lom etuk avlod voyaga etadi. Oila tibbiyoti – bu birgina kasallikka qarshi kurashish emas, balki butun bir oila, inson bilan ishlashdir.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

1. Razikova I. S., Alikulova D. YA., Burhanova M. N. «Oilaviy tibbiyotda hamshiralik ishi» Toshkent 2008 y. Uslubiy kullanma.
2. I. E. SHomansurova “Oilaviy tibbiyotda hamshiralik ishi” toshkent – 2008 y
3.Pod redaksiey CHubakova T. CH., Frike E. B,. Haliki V. (1 – 2 tom) Bishkek – 2003g. «Osnovы sestrinskogo dela v semeynoy meditsine»
4. Dorofeeva R. M. «Semeynaya meditsinskaya sestra» Moskva – 2002g.
5. Umarova T. YU., Kayumova I. A., Ibragimova M. K “Hamshiralik ishi” Toshkent 2003y.

Foydalanish uchun kuyidagi saytlar tavsiya kilinadi: www.tma.uz, www.ziyonet.uz, www.gynecologia.ru.

MODUL № 2

Mavzu № 2 QVP va oila poliklinikalarining strukturalari, ish prinsiplari. Patronaj xizmati. Ambulator kartalarni yuritish. Tibbiy hujjatlarni QVP va oilaviy poliklinikada yuritishni yo‘lga qo‘yish.

REJA:
– Qishloq vrachlik punkti va oila poliklinikalarining strukturalari va ish prinsiplari
– Hamshiralik ishida patronaj o‘tkazish
– Qishloq vrachlik punkti va oila poliklinikalarining tibbiy xujjatlari

2. 2. Maqsad: Bakalavr hamshiralarga QVP va oila poliklinikalarining strukturalari va ularning vazifalari haqida ma’lumot berish. O‘zbekistonda bugungi kunda oila poliklinikalari, QVP larning ish prinsiplarini o‘rgatib, bakalavr hamshiralarni kelajakda etuk kadr sifatida tayyorlab berish.

2.3. Ta’limiy maqsadi:
– QVP va oila poliklinikalarining strukturalari bilan tanishtirish;
– Patronaj tibbiy xizmati va patronaj xamshirasining vazifalari bilan tanishtirish;
– QVP va oila poliklinikalarining ish prinsiplarini talabaga singdirish;
– QVP va oila poliklinikalarining tibbiy xujjatlarini yuritish qoidalari bilan tanishtirish;

2.4. Tarbiyaviy maqsadi:
– QVP va oila poliklinikalariga murojaat qilish yo‘llari xaqida malumotga ega bo‘lish;
– oilada insonparvarlik, mexr tuyg‘ularini shakllantirish:
– o‘z bilim darajasini kengaytirishga qiziqishni tarbiyalash:
– oila azolariga tibbiy amaliy ishni bajarishda extiyotkorlik, aniqlik va masuliyatni shakllantirish:

2.5. Rivojlantiruvchi maqsadi:
– talabalarda QVP va oila poliklinikalari xaqida fikrlash doirasini o‘stirish;
– talabalarni tibbiy xujjatlarni yuritish bo‘yicha ijodiy yondoshishga yo‘llash;
-talabalarda mantiqiy, mustaqil fikrlashni va mustaqil muloxaza yuritishni shakllantirish:

2.6. Vazifasi: Oliy malumotli xamshiralarga QVP va oila poliklinikalarining maqsad va vazifalari haqida, patronaj hamshirasining vazifalari haqida va oila xamshirasining axoli o‘rtasidagi roli bilan tanishtirish. QVP larda oliy malumotli xamshiralar faoliyatini yangicha dunyokarashlarda shakllantirish.

3. Ma’ruza rejasi:
– Qishloq vrachlik punkti va oila poliklinikalarining strukturalari va ish prinsiplari
– Hamshiralik ishida patronaj o‘tkazish
– Qishloq vrachlik punkti va oila poliklinikalarining tibbiy xujjatlari

MA’RUZA MATNI

2.1.Qishloq vrachlik punkti

Qishlok vrachlik punktlari (Birlamchi tibbiy sanitariya yordami markazlari (BTSYM) – kishlok xolisiga maxalliy sharoitlardan kelib chikkan xolda keng kulamda birinchi tibbiy yordam kursatish, davolash va profilaktika, ya’ni kasalliklarning oldini olish, soglomlashtirish, oilani rejalashtirish, soglom turmush tarziga urgatish va birlamchi tibbiy sanitariya yordamini uzluksiz rivojlantirish vazifalarini uz ichiga olgan davolash-profilaktika muassasasi xisoblanadi. QVP 1500 va undan ortik axoli yashaydigan joylarda tashkil etiladi. Xar bir QVP da umumiy amaliyot vrachi, feldsher, akusher, patronaj (umumamaliyot, oila) xamshirasi va sanitar feldsher ish olib boradi. QVP da klinik laboratoriya tekshiruvlari, fizioterapevtik muolajalar va kunduzgi shifoxonalarda davolash uchun shart-sharoitlar yaratilgan. Xar bir QVP «Tez tibbiy yordam» mashinasi, telefon alokasi, suv va gaz bilan ta’minlangan bulishi lozim
Qishlok vrachlik punkti umumiy amaliyot hamshirasi shifokor bilan birgalikda bemorni davolashda va kasallikning oldini olishda birgalikda g‘amxo‘rlik qiladi. Umumiy amaliyot hamshirasi homilador ayollarga tushuntirish ishlari olib boradi. Homilador ayolni tuqqunga qadar nazorat qilib turishda va foydali maslaxatlar berishda uning roli kattadir. YAngi tug‘ilgan chaqaloqlarni bir oygacha 4 marotaba nazorat qilish, yosh onalar bilan suxbat o‘tkazish, bir yoshgacha bo‘lgan bolalarga xar oyda poliklinikaga chiqish tavsiya qilish va bolalarga emlash muolajalarini o‘tkazish muxim vazifalaridan biridir. Bolalarni oylik reja emlash muolajasiga chaqirish, dispanser ro‘yxatida turadigan bolalarni shifokor bilan birgalikda tez – tez nazorat qilib turish, yuqumli kasallik bilan og‘rigan kasallarga tez yordam kursatish va yo‘llanma bilan statsionarga jo‘natish, axoli o‘rtasida sanitariya targ‘ibot ishlarini olib borish, xar kuni yoz faslida o‘ziga biriktirilgan xonadonlarga kirib, kasallikni oldini olish va unga rioya qilishni tushuntirib o‘tish umumiy amaliyot xamshirasining muxim vazifalaridandir.
Bugungi kunda jaxon xamshiralarining izchillik bilan ko‘rsatayotgan faoliyati va jonbozliklari taxsinga sazovordir. SHu o‘rinda aytib o‘tish kerakki, oilaviy poliklinika, kishlok vrachlik punkti xamshiralarining mexnati va uning axamiyati juda kattadir. Jaxon sog‘liqni saqlash tizimida xamshiralik ishi aloxida o‘ringa ega. Axolining sog‘ligini saqlash va kasallikning oldini olish, sog‘lom turmush tarzini targ‘ibot qilish, bemorlarni parvarishlash va birinchi tibbiy – sanitariya yordami ko‘rsatish xamshiralar faoliyatining asosiy o‘zagini tashkil etishi lozim. Oilaviy poliklinika, kishlok vrachlik punktida umumiy amaliyot xamshiralari o‘zining ustida tinmay ishlashi, bilimini oshirishi, pog‘onama – pog‘ona ko‘tarilishi, bemorlarga tibbiy yordam berishi bilan bir qatorda madaniy va manaviy madad ko‘rsatishi kerak, chunki xamshira bemorlar bilan shifokordan ko‘ra ko‘proq muloqotda bo‘ladi.

2.2. Patronaj

Patronaj – fransuzchada «otalikga olish» degan manoni anglatadi. Patronaj tibbiy xizmati DPM larda amalga oshiriladi. Uning asosiy maksadi axoli orasida, patsient uylarida soglomlashtirish va profilaktik chora tadbirlarni olib borishdir. Bunda shaxsiy gigiena koidalarini targib etish, joylarda sanitar – gigienik xolatni yaxshilashga axolini urgatish asosiy vazifalardan biri xisoblanadi. Ayrim dispanserlarda patronaj tibbiy xizmatidan keng foydalaniladi, ayniksa onalik va bolalikda. Patronaj tibbiy xizmati bolalar poliklinikasida, dispanserlarda, QVPlarda, oila poliklinikalarida shifokorlar, patronaj xamshiralari tomonidan amalga oshiriladi. Patronaj tibbiy xizmati yolgiz kolgan kariyalarga, nogironlarga, ogir yotgan bemorlarga, yosh onalarga tukkandan sung, xarakati cheklangan bolalarga Kizil xoch va Kizil yarim oy jamiyati xamshiralari va volonterlari orkali yordam kursatiladi.
Xomilador ayollarga patronaj tibbiy xizmati — xomiladorlikni kuzatib borishning asosiy qismi xisoblanib, bir kancha chora-tadbirlarni uz ichiga oladi, jumladan onalar sogligini saklash va mustaxkamlash, ularda kasalliklar rivojlanishini va xomiladorlik asoratlarini oldini olish, xomila normal rivojlanishi uchun kerakli sharoitlarni yaratish va davolashdir.
Xomiladorlikning erta muddatlarida va xomiladorlik davrlarida olib borilgan patronaj ona va xomila sogligining muxofazasi va xomilaning antenatal davrdagi ximoyasi buyicha tadbirlar samaradorligi oshishiga olib keladi. Bundan tashkari, bu shifokorga xomiladorlik va dekret ta’til muddatlarini tugri aniqlashga imkon beradi. Xomiladorlar kuruvga muntazam katnashganlarda perinatal ulim soni va uning darajasi ancha pastligi aniklangan.
Ayol fiziologik kechgan xomiladorlikda akusher-ginekolog kuruviga o‘rtacha 14 marta kelishi kerak. Birinchi kuruvdan sung kayta kurik 7-10 kundan sung( laborator tekshiruv, terapevt va boshka mutaxassislar kurigi natijalari bilan kelish), keyinchalik xomiladorlik birinchi yarmida – oyiga bir marta; 20 xaftadan sung — 2 marta; 32 xaftadan sung — 3—4 marta.
Xomiladorlarni nazorat qilish davrida shifokor va akusher bu ayolning tana vazni usish dinamikasini, arterial bosim darajasini, siydik taxlilidagi uzgarishlarni baxolashi mumkin. Xomilaning axvoli xakida UTT va boshka maxsus tekshiruvlar yordamida bilib olish mumkin. Xomilador ayolda somatik kasalliklar va xomiladorlik asoratlari aniklanganda kuzatuvlar soni va tekshiruvlar xajmi oshib boradi. Agar ayol belgilangan muddatga ayniksa xomiladorlik patologiyasi bilan shifokor kabuliga kelmasa yoki nomuntazzam tarzda shifokorni kabulida bulsa. akusher patronajni, ya’ni ayolni uyiga tashrif buyuradi, shifokor kabuliga kelmaganlik sababini aniklaydi, kon bosimini ulchaydi va shifokor kabuliga kelishni taklif kiladi. Patronaj yana ayol kasalxonaga yotishdan bosh tortganda xam o‘tkaziladi. Bu xolatda shifokor yoki akusher ayol va uning karindoshlariga kasalxonaga yotishdan bosh tortish xomilador ayol va xomila sogligiga kanday ta’sir kursatishi mumkinligi xakida tushuntirish ishlarini olib borishi kerak. Bunda shifokor xomilador ayolga kerakli mos davoni buyuradi va xomiladorlikni uy sharoitida kuzatishni davom ettiradi. Xomilador ayolni uyiga tashrif vaktida shifokor va akusher ovkatlanish buyicha, shaxsiy gigiena va uy ishlarida ayolni ishtiroki buyicha ayolning sogligi va oilaning xayot sharoitlaridan kelib chikkan xolda kerakli tavsiyalar beradi.
Patronaj natijalari, uni amalga oshirish muddatlari xomilador, tukkan ayol almashinuv kartasiga (forma № 111/u) kiritiladi. Xomiladorlarda patronaj o‘tkazish agar ayol sogligi tufayli shifokor kurigiga kela olmasa, akusherka patronajni uyda o‘tkazishi va nega kuruvda katnashmaganligini sababini aniqlashtirishi lozim. Tugruklar kup bulgan xududlarda patronaj tibbiy xizmatini tashkil etish uchun maxsus patronaj doyalar ajratiladi.
Tugrukgacha xomilador ayollarni patronaji shuningdek bolalar poliklinikasi xamshiralari zimmasiga xam yuklatilgan. Xomiladorlik xakidagi malumotlar bolalar poliklinikasiga oilaviy poliklinikalardan kelib tushadi. Malumot kelib tushgandan sung 10 kun mobaynida xamshira birinchi marotaba kelib kuradi. Ikkinchi marotaba esa xomiladorlikning 31 – 32 – xaftasida borib kuradi. Tugrukgacha patronaj o‘tkazishdan maksad, bulgusi ona bilan poliklinika o‘rtasida kontakt urnatish, kutilayotgan farzandning yashash sharoitlarini urganish, oilaning ijtimoiy xolatini baxolash, xonadonning gigienik xolatini baxolash, ona sogligi xakida malumotga ega bulish, ona uchun muxim bulgan mexnat rejimi, dam olish rejimlari xakida tavsiyalar berish, go‘dakni ko‘krak bilan boqish, parvarish qilish buyicha tavsiyalar berish, yosh onalar maktabiga muntazzam katnashishini nazorat qilishni uz ichiga oladi. Agar oilada ijtimoiy – maishiy muammolar tugilsa, xamshira maxala komiteti va ijtimoiy taminot vazirligiga xabar beradi.
Bolalarni patronaji xar kanday pediatrik davolash muassasalari xodimlari, yani uchastka pediatr – vrachi va xamshirasi tomonidan olib boriladi. Patronajning asosiy vazifasiga bolalar kasalligini erta aniqlash, davolashga karatilgan chora tadbirlarni kompleksini ishlab chikish, ona tomonidan chakalok parvarishi tugri olib borilayotganini nazorat qilish kabi muxim masalalar kiradi.
Birinchi marotaba vrach-pediatr va xamshira go‘dakni tugrukxonadan kelgandan sung 2 – 3 – kuni kelib kuradi. SHundan sung xaftasiga bir marotaba kelib kuradi. SHuningdek, uchastka vrach-pediatri go‘dak xayotining birinchi oyida 3 – 4 – marotaba kurikdan o‘tkazadi. Ayrim davlatlarda birinchi kuruk tugrukxonada olib boriladi. Xamshira go‘dakni birinchi xaftada ikki marotaba, keyin xar xaftada bir martadan kurgani kelishi kerak. O‘rtacha xisobda bir oyda 5 – 6 marotaba kurishi lozim. Go‘dakning birinchi oyining oxirgi xaftasidan boshlab, bolalar poliklinikasida malum bir kunni kabul kuni deb belgilanishi kerak. Patronaj vaktida go‘daklarni parvarishlashaga oid maslaxatlar, uyku rejimi, ko‘krak bilan boqish rejimi, terining yiringli kasalliklaridan ximoya qilish uchun va gipogalaktiyani oldini olish uchun tavsiyalar beriladi. Ona bilan xamkorlikda xomiladorlik kanday kechganligi, tugruk kanday utganligiga karab yangi tugulgan chakalokni kuzatish taktikasi ishlab chikiladi. Xamshira ona sutiga va emizishdan keyin go‘dak xulkiga dikkatini karatishi lozim. Bunda tibbiyot xodimi profissional darajada tayyor bulishi kerak. Go‘daklarni xayotini birinchi oyidagi barcha tibbiy yordamlar uz uyida amalga oshirilishi kerak.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

Foydalanish uchun kuyidagi saytlar tavsiya kilinadi: www.tma.uz, www.ziyonet.uz, www.gynecologia.ru.

Modul № 3
Mavzu: Sog‘liqni saqlash tizimida sanitar oqartiruv ishlarini tashkil qilish va olib borish. Profilaktika, uning turlari, vaksina profilaktika.

2. 2. Maqsad: OMX talabalarga oila xamshirasining aholi salomatligini mustahkamlashda va sog‘lom turmush tarzini asoslarini tadbiq etish yo‘llarini tushuntirish. Oila tibbiyotida oila salomatligiga tasir etuvchi omillar haqida tushunchalar berish.

2.3. Ta’limiy maqsadi:
– Oilada xavfli omillarga qarshi kurashni oila azolariga urgatish;
– Axoli salomatligini muxofoza qilish choralarini yoritish;
– oila xamshirasining oila salomatligiga tasir etuvchi turli omillar bilan kurashish taktikasini urgatish;
– sanitar okartiruv ishlari xakida malumotlar berish;

2.4. Tarbiyaviy maqsadi:
– oila xamshirasining muomila madaniyati xaqidagi malumotlarga ega bo‘lish;
– oilada insonparvarlik, mexr tuyg‘ularini shakllantirish:
– o‘z bilim darajasini kengaytirishga qiziqishni tarbiyalash:
– oila turlari bilan extiyotkorlik bilan ishlash, aniqlik va masuliyatni shakllantirish:

2.6. Vazifasi: Oliy malumotli xamshiralarga axoli salomatligini muxofazalovchi chora tadbirlar xakida malumotlar berish. Profilaktik ishlarni olib borishni choralarini kursatish.

3. Ma’ruza rejasi:
3.1. Salomatlik xakida tushuncha.
3.2. Salomatlikning asosiy omillari.
3. 3. Oila va salomatlik.
3.4. Axoli salomatligini muxofaza qilishga oid farmoyishlarni
3.5 Oila xamshirasining oila salomatligiga tasir etuvchi omillar
4 maruza jixozlari:
– Tarqatma materiallar;
– maruzaning prezentatsiyasi;
5 Nazorat uchun savollar:
1. Salomatlik nima?
2. Tibbiyot profilaktikasi vazifalariga nimalar kiradi?
3. Oila va salomatlik xakida nimalarni bilasiz?
4. Oila salomatligiga tasir etuvchi kanday omillarni bilasiz?
5. Birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi profilaktikalarning vazifalarini sanang:

6 Ma’ruzaning xronologik xaritasi:
1. Kirish qismi: 5 minut
2. Talabalarga ma’ruzaning nazariy qismini yoritish: 50 minut
3. Tarkatma materiallar asosida ma’ruzani mustaxkamlash : 10 minut
4. Fikr muloxazalarni auditoriya bilan almashish: 25 minut

Ma’ruza matni
3.1. Salomatlik xakida tushuncha
Tibbiyotning asosiy vazifasi inson sogligini saklash va yukotgan sogligini tiklashdan iborat. Soglikni saklash borasida xar bir insonning, oilaning uz maslaxatchisi bulishi, bu albatta bilimli, soglom turmush tarziga rioya kiladigan, ilmiy jixatdan asoslangan xayot me’yorlarini targib kiladigan tibbiyot mutaxasislari bulishi lozim. Oxirgi yillarda insonlar sogligini saklashda ikki atama paydo buldi.
Sanologiya- kasalliklar, shikastlanish va boshka sabablar tufayli organlarning buzilgan faoliyatini tiklash jarayoning urganadi.
Valeologiya- salomatlik xakidagi ta’limot bulib, bu atamani 1980 yilda I.N.Brexman tavsiya kilgan. Valeologiya soglikni saklash, mustaxkamlash, inson xayotini uzaytirish va mexnat kobiliyatini saklash, yullarini urgatadi. Soglom turmush tarzini targib kiluvchi oliy ma’lumotli xamshira salomatlik, shaxsiy va jamiyat salomatligi tugrisida anik tushunchaga ega bulishi lozim. Jssti salomatlikka kiskacha ta’rif beradi. “salomatlik kasallik yoki jismoniy nuksonning yukligi emas, balki insonning jismoniy, ruxiy ijtimoiy jixatdan osoyishtalik xolatidir”. Jamiyat jismoniy salomatligining asosiy kursatkichlaridan biri bu uzok umr kurishdir.
Tibbiyot xodimlarining vazifasi nafakat inson salomatligini saklash yoki tiklash ya’ni uzok umr kurishga erishishdir. Insonning sogligi uning sub’ektiv kursatkichlari ya’ni shikoyatlarining yukligi va ob’ektiv kursatkichlari uning yukori mexnat kobiliyatini saklashi bilan belgilanadi.
Buzilgan xolatning dastlabki xolatiga kaytishi tugrisida gap ketganda tibbiyot xodimlari “kursatkichlar me’yorlashdi” degan ibora ishlatiladi.
Organizmning kuyidagi xolatlari ajratiladi:
– konikarli moslashuv xolati;
– faol taranglik xolati;
– konikarsiz moslashuv xolati;
– moslashuvning buzilishi;
Bu xolatlar salomatlikdan kasallikka utishda utkinchi davr xisoblanadi. Bu xolatlarga tashxis kuyishda maxsus zamonaviy tekshiruvlar o‘tkaziladi. Surab-surishtirish, ob’ektiv tekshiruv va boshkalar. “jamiyat salomatligini baxolashda” tibbiyot xodimlari sotsial, tabiiy va biologik omillarni inobatga olishi lozim. Tibbiyot xamshirasi axoli salomatligini ta’minlash uchun profilaktik ishlarni olib birishda 3 gurux kursatkichlardan foydalanishadi.
– demografik kursatkichlar;
– axolining jismoniy rivojlanish kursatkichlari;
– kasallanish, shikastlanish, nogironlik kursatkichlari.
Tibbiyot xamshirasi axoli orasida profilaktik ishlarni olib borishda ularga salomatlik mezoni va yunalishini tushuntirishi lozim.
Inson salomatligini ta’minlashda nafakat tibbiyot xodimlari, balki ilm-fanning boshka tarmoklari va xukumat xam ishtirok etishi lozim. Kuyilgan tadbirga birlamchi profilaktik tadbirlar orkali erishiladi. Maksadga erishish uchun kuyidagilarni bajarish lozim:
1. Inson ongini (bolalikdan uz sogligiga nisbatan tugri tarbiyalash).
2. Mexnat va dam olish tartibini tugri yulga kuyish. (ratsional ovqatlantirish e’tiborga olinadi.)
3. Soglom turmush tarzini shakllantirish va kasalliklarning oldini olish.
Salomatlikning dialektik ma’nosi insonning turmush tarziga boglikdir. Soglom turmush tarzini targib kilayotgan tibbiyot xamshirasi uning tarixini xam bilishi kerak. Tartibli turmush kechirish, soglikni mustaxkamlashga yunaltirilgan faol xayot soglom turmush tarzining tarkibiy qismidir.
Profilaktik tadbirlar inson salomatligiga ta’sir kiluvchi turmush tarzining zamini xisoblanadi, uni tashkil qilish xukumatimiz ijtimoiy siyosatining muxim asosiy vazifasidir. Epidemiologik, sotsial gigiena va boshka zamonaviy tushunchalar yordamida sharoit va turmush tarzining inson sogligiga bevosita ta’sirini isbotlovchi xakikatlar aniklangan. Gigiena, tabobat, ekologiya soxasidagi bilimsizlik, kun tartibiga rioya kilmaslik, tugri ovkatlanmaslik, mexnat va dam olishni tugri yulga kuymaslik, spirtli ichimliklarni iste’mol qilish, chekish, kamxarakatlik, ruxiy-emotsional zurikishlar, bularning xammasi inson salomatligiga ta’sir kursatib, bir tomondan kasalliklar sababi, ikkinchi tomondan sogligining buzilish omillari xisoblanadi. Tibbiyot xamshirasi axoli o‘rtasida olib boriladigan soglikni saklash va mustaxkamlash tugrisidagi targibot ishlarida bu sabablarning inson sogligiga ta’siriga tuxtalib utilishi lozim.
Soglom turmush tarzi me’yorlariga rioya qilish va uni tashkil qilishda katta qiyinchiliklarlar yuzaga keladi, axoli salomatligini saklash va yaxshilashda bu nafakat amaliy balki nazariy axamiyatga egadir. Soglom turmush tarzini tashkil qilish umumxalk ishi bulib, bunga rioya uilishda soglikni saklash xodimlari namuna bulishlari lozim. Soglom turmush tarzi jamiyat rivojlanishining xozirgi boskichida inson xayoti uchun zarur bulib, mamlakatda o‘tkazilayotgan katta ijtimoiy-iktisodiy uzgarishlar kafolati xisoblanadi. Soglom turmush tarzi insonning xar tomonlama etuk rivojlanishida ma’lum darajada ta’sir kursatadi.
Mamlakatning kelajagi xar tomonlama soglom, jismoniy jixatdan kuchli bulgan yoshlargina uzlariga yuklatilgan vazifani bajara oladilar. SHu sababli tibbiyot xodimlari yoshlar orasida soglom turmush tarzining shakllanishiga kuprok e’tibor berishlari lozim. Sunggi yillarda ayrim kasalliklar “yosharmokda”, m: yurak-kon tomir kasalliklari asosan yoshi katta odamlarda uchrar edi, xozirda esa yoshlar orasida xam keng tarkalgan. Tibbiyot xamshirasi uz sanitariya-maorif tadbirlarida kasalliklarning rivojlanish zaminida inson turmush tarzi bilan boglik omillarni inobatga olishi lozim.
3.2. Salomatlikning asosiy omillari.
Xar bir inson ota-ona tomonidan nasl-nasab shajarasini yaxshi bilishi, ularning sogligi, kasallarga moyilligi, turmush tarzini va ijtimoiy kelib chikishini yaxshi bilishi kerak. YAngi oilaning shakllanishida ushbu sabablar ayniksa muximdir. Utmishda xali genetika fani bulmaganda kelin-kuyovning nasl-nasab shajarasi uch, besh avlodi muxokama kilingan. Xozirgi vaktda bu vazifani genetik xizmat maslaxatxonalari bajarmokda. Sizning salomatligingiz va uzok umr kurishingiz ota-onangizga boglik. Fakat tabiiy ovkat maxsulotlari bilan ovkatlanish inson sogligini saklashda muxim urin tutadi.
3.3. Oila va salomatlik.
Oila jamiyatning bir bulagi bulib, uzok yillar davomida xukukiy konunlar va din asosida shakllanib kelgan. Jamiyatimizda nikox erkak va ayolning tula ixtiyoriyligiga, manfaatlariga mos bulishiga asoslangan. O‘zbekiston respublikasi konstitutsiyasida oilaning davlat ixtiyorida bulishi, nikox ayol va erkakning uz ixtiyori bilan bildirilgan roziligiga asoslanishi kursatilgan. Konunda kishilarning bir necha nikoxda bulishlari, ya’ni karindosh-uruglar, akli zaif kishilar bilan tuzilishi ta’kiklanadi. Bu esa oilada nosoglom farzand tugilishining oldini oladi. Oiladagi shart-sharoit, “ruxiy iklim” odam xayotiga kup jixatdan ta’sir kiladi. CHunki oiladan bizning xayotimiz boshlanadi, oila bizni dunyo bilan tanishtiradi, birlamchi kunikmalar, barcha kuvonch va tashvishlarni kechirishga yordam beradi. Oilada biz xar bir inson uchun muxim bulgan mexr-muruvvat, tayanch-yordamni olamiz. Oilaviy xayot er va xotinning bir-birlari va farzandlari tugrisida gamxurlik kilgan va bolalarini tarbiyalaydigan maktabdir. Oiladagi soglom muxit soglom oilaning shakllanishida muxim urin tutadi.
Foydalangan adabiyotlar ro‘yxati
Asosiy adabiyotlar:

1. Pod redaksiey CHubakova T. CH., Frike E. B,. Xaliki V. (1 – 2 tom) Bishkek – 2003g. «Osnovы sestrinskogo dela v semeynoy meditsine»
2. Umarova T. YU., Kayumova I. A., Ibragimova M. K Toshkent 2003y. “Hamshiralik ishi” Umarova T. YU., Kayumova I. A, Ibragimova M. K. Toshkent 2003y.
3. Dorofeeva R. M. «Semeynaya meditsinskaya sestra» Moskva – 2002g.
4. Krasnov A. F. Moskva – 2000g. (I – II tom) «Sestrinskoe delo»

Qo‘shimcha adabiyotlar
1. Razikova I. S., Alikulova D. YA., Burxanova M. N. «Oilaviy tibbiyotda xamshiralik ishi» Toshkent 2008 y. Uslubiy kullanma.
2. Kosimov E. Y. Toshkent – 2002y. «SHifokorning nutq madaniyati va bemor bilan muloqot sanati» O‘quv qo‘llanma
3. Gnezdilov. A. V., Gubachov YU. M. – 1998y. Sankt – Peterburg. «Terminalnoe sostoyanie i palliativnaya terapiya» (Uchebnaya posobiya)
Modul № 4
Mavzu: Sog‘lom turmush tarzining asosiy yunalishlari, havf omillari va ularga karshi kurashish. Ratsional okatlanishni yulga kuyish. Tamaki chekishni, alkogol iste’mol qilishni cheklash. Jismoniy faollikni oshirish.

2. 2. Maqsad: OMX talabalarga oila xamshirasining aholi orasida sog‘lom turmush tarzini targ‘ib etish yo‘llari va sog‘lom turmush tarzining yo‘nalishlari haqida ma’lumotlar berib, salomatlikka ta’sir etuvchi xavf omillari haqida ma’lumotlar berish. Zararli odatlarga qarshi kurashish yo‘llari bilan tanishtirish.

2.3. Ta’limiy maqsadi:
– Oilada xavfli omillarga qarshi kurashni oila azolariga o‘rgatish;
– Sog‘lom turmush tarzi nima? Savolini yoritish;
– Sohlom turmush tarzining konsepsiyasini o‘rgatish;
– sanitar okartiruv ishlari xakida malumotlar berish;

2.4. Tarbiyaviy maqsadi:
– oila xamshirasining muomila madaniyati xaqidagi malumotlarga ega bo‘lish;
– oilada insonparvarlik, mexr tuyg‘ularini shakllantirish:
– sog‘lom turmush tarzi mavzusi bo‘yicha bilim darajasini kengaytirish:
– oila turlari bilan extiyotkorlik bilan ishlash, aniqlik va masuliyatni shakllantirish:

2.5. Rivojlantiruvchi maqsadi:
– talabalarni masuliyatlilikka davat etish;
– talabalarni sog‘lom turmush tarzi bo‘yicha nazariy yondoshishga yo‘llash;
– talabalarda mantiqiy, mustaqil fikrlashni va mustaqil muloxaza yuritishni shakllantirish:

2.6. Vazifasi: Oliy malumotli xamshiralarga Sog‘lom turmush tarzining asosiy yunalishlari, havf omillari va ularga karshi kurashish xakida malumotlar berish.

3. Ma’ruza rejasi:
3.1. Sog‘lom turmush tarzi xakida tushuncha.
3.2. Sog‘lom turmush tarzining turlari.
3. 3. Turmush tarzini o‘zgartirish bilan ta’sir qilish mumkin bo‘lgan xavf omillari.

4.maruza jixozlari:
– Tarqatma materiallar;
– maruzaning prezentatsiyasi;
1. Nazorat uchun savollar:
1. Sog‘lom turmush tarzi nima?
2. Sog‘lom turmush tarzining qanday turlari bor?
3. Jismoniy faollik nima?
4. Turmush tarzini o‘zgartirish bilan ta’sir qilish mumkin bo‘lgan xavf omillarini sanang?
2. Ma’ruzaning xronologik xaritasi:
1. Kirish qismi: 5 minut
2. Talabalarga ma’ruzaning nazariy qismini yoritish: 50 minut
3. Tarkatma materiallar asosida ma’ruzani mustaxkamlash : 10 minut
4. Fikr muloxazalarni auditoriya bilan almashish: 25 minut

MA’RUZA MATNI

Inson dunyoga kelar ekan, baxtli bo‘lishni orzu qiladi va unga intiladi. Baxt – keng qamrovli tushuncha bo‘lib, inson hayotining mazmuni hisoblanadi. Insonning baxtli hayot kechirishini ta’minlovchi omil – bu uning sog‘lom turmush tarzidir.

1.1. Turmush tarzining o‘zi nima?

Turmush tarzi- bu insonning ma’lum maqsad asosida o‘zining yashashi, hayot kechirishi uchun zarur bo‘lgan turmush sharoitlarini o‘zlashtirish usuli.
Sog‘lom turmush tarzi deganda quyidagilarni e’tiborga olish zarur:
faol jismoniy harakat qilish, chiniqish, jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanish; kun tartibini oqilona rejalashtirish va unga doimo amal qilish; jismonan va ruhan toliqishga yo‘l qo‘ymaslik; aqliy va jismoniy mehnatni gigienik talablar asosida to‘g‘ri rejalashtirish; to‘g‘ri va sifatli ovqatlanish;
shaxsiy va umumiy gigiena talablariga rioya qilish; atrof-muhitni muhofaza qilish, ekologik madaniyatga erishish; yuqumli kasalliklar, jarohatlanish va baxtsiz hodisalarning ro‘y berishini oldini olish; to‘g‘ri jinsiy tarbiya olish;
psixogigiena talablari(haddan tashqari asabiylashish va hayojonlanishning oldini olish)ga amal qilish; zararli odatlarga berilmaslik (tamaki mahsulotlarini iste’mol qilmaslik, ichkilikbozlik va giyohvandlikka yo‘l qo‘ymaslik va h.k.). YUqoridagi mezonlarga asoslanib, sog‘lom turmush tarzi – bu insonning hayoti va salomatligi xavfsizligini ta’minlashga xizmat qiluvchi ko‘nikmalarga ega bo‘lish asosida hayotiy faoliyatni yo‘lga qo‘yish hamda salomatligini yuqori darajada bo‘lishiga erishishni ta’minlovchi ijtimoiy hodisadir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning “Odamzotning sog‘lig‘i ko‘p jihatdan uning o‘ziga bog‘liq. Buning uchun u o‘z hayotini oqilona yo‘lga qo‘yishi, har qanday kasallikning oldini olish uchun sog‘lom hayot tarzi va turmush madaniyati talablariga amal qilib yashashi lozim”, degan fikrlari zamirida sog‘lom turmush tarzi orqali salomatlikni mustahkamlashning tub mohiyati yotganligi hech birimiz uchun sir emas. Barkamol avlodni tarbiyalash masalasi mustaqilligimizning ilk yillaridanoq davlat siyosatining ustuvor vazifalaridan biriga aylandi.
Mamlakatimizda xalq salomatligi diqqatga sazovor. Salomatlik har bir inson uchun bebaho boylik sifatida jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining muhim shartlaridan biri bo‘lmoqda.
“Xalq sog‘ligi – yurt boyligi” deb bejiz aytilmagan. Kishining mustahkam sog‘ligini faqat uning kasalliklardan holi bo‘lgani emas, balki jismoniy va ruhiy kuch-quvvatining uyg‘unligi, yaxshi mehnat qobiliyati, kayfiyatining doim yaxshi bo‘lishi ko‘rsatadi. Har bir odam o‘z qadr-qimmatini bilishi, atrofidagi odamlarni hurmat qilishi, o‘z ishini qadrlashi, sog‘ligini saqlashi, baxtli-saodatli bo‘lib yashashi uchun harakat qilishi kerak. Bu, albatta,
sog‘lom turmush tarzi bilan amalga oshiriladi. Jamiyatni ijtimoiy soglomlashtirish tamoyillari asosida olib borilayotgan islohotlar yurtimizda ijtimoiy sog‘lom muhitni hamda barkamol insonlarni, sog‘lom turmush tarzini shakllantirishga qaratilgan. Bu esa, xalq salomatligini mustahkamlash, turmush tarzini yanada yuksaltirish orqali amalga oshiriladi. Zero, xalq salomatligini ta’minlash tabiiy atrof-muhit holati bilan bir qatorda, ijtimoiy muhit bilan chambarchas bog‘liqdir. Demak, inson sog‘lig‘i – davlat mulki hisoblanadi.
Sog‘lom turmush tarzini shakllantirishda milliy-ma’naviy qadriyatlarni o‘rganishga ehtiyoj tug‘ilishi, shubhasiz. Bunda bobolar merosini o‘zlashtirish katta ahamiyatga egadir. SHu bois ham O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov, “Azizlarim, Alloh taolo bergan sog‘ligimizni asraylik, chunki sog‘lom odamgina chinakam baxtli bo‘ladi, chunki faqatgina sog‘lom xalq, sog‘lom millat buyuk ishlarga qodir bo‘ladi”. – deb ta’kidlaydi. YA’ni, insonning jismoniy salomatligi hamda ma’naviy – ahloqiy kamolotida axloqiy qadriyatlar tamoyillarini tadqiq etish dolzarb vazifa bo‘lib qolmoqda.
Falsafada sog‘lom turmush tarzi muammosini “ Valeologiya” fani o‘rganadi. Valeologiya vale (lotincha) – salomlashish (ya’ni “sizga salomatlik tilayman”, ruschada “bud zdorov”, “budte zdorovы”), logos (grekcha) –o‘qitaman degan ma’nolarni anglatib, sog‘lom turmush tarzini shakllantirishning usul va uslublarini ishlab chiquvchi hamda ularni amaliyotga joriy etishga ko‘maklashuvchi fan tarmog‘idir. Valeologiya tushunchasi ilk bor 1982 yilda tibbiyot fanlari doktori I. I. Brex’man tomonidan inson tanasining salomatligini saqlash hamda mustahkamlashni o‘rgatishga qaratilgan tibbiyot va psixologiya o‘quv kurslari amaliy natijalarining integratsiyalashuvi asosida yuzaga kelgan fan tarmog‘i sifatida kiritilgan.
Sog‘lom turmush tarzi- tibbiy, ekologik, oilaviy, pedagogik valeologiyalarga bo‘linadi.
Tibbiy valeologiya- salomatlik, kasallik, ularning diagnostikasi orasidagi farqlarni aniqlab beradi, sog‘lom turmush tarzini takomillashtirishda individning salomatligini saqlash metodikasi, mezonlari hamda salbiy omillarni bartaraf etish uchun organizmning imkoniyatlaridan foydalanish usullarini tavsiya qiladi. Salomatlikka ta’sir etuvchi tabiiy va ijtimoiy omillarni o‘rganadi hamda sog‘los turmush tarzini ta’minlash bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqadi.
Ekologik valeologiya- biosferadagi uyg‘unlik, insoniyat organik hayotining bir ko‘rinishi- Homo sapiens (ongli inson) ekanligi, inson salomatligiga tashqi ekolgik omillar ta’sirini o‘rganadi.
Oilaviy valeologiya- oila va oilaviy jamoaning salomatligini saqlashga oid tadbirlarni amalga oshiradi. Oilaning tibbiy-ekologik muhitida bola tug‘ilishidan, uning o‘z salomatligiga nisbatan ongli munosabatini tarbiyalashgacha bo‘lgan jarayonlarni o‘rganadi.
Oilaning tibbiy- ekologik muhiti-ularning sog‘lom turmush tarzini shakllantirish orqali salomatligini saqlash va mustahkamlashdir.
Pedagogik valeologiya- ta’lim muhitining inson salomatligiga ta’siri. O‘quvchilar sog‘liq madaniyatining quyi darajasini o‘rganadi.
Inson hayotining farovonligi- uning ijtimoiy, jismoniy, intellektual, emotsional, ma’naviy va akmelogik holatining uyg‘unlashuvidan yuzaga keladi. Agar bu jihatlarning biror sohasida oqsoqlik yuzaga kelsa, samarali natijalarga erishish mushkul. Inson uchun esa eng qadrlisi – uning salomatligidir. Salomatlik – inson faoliyatida biologik, fiziologik va psixologik funksiyalar, mehnatga layoqatlilik hamda ijtimoiy faolligini saqlab qolish hamda rivojlantirish jarayonidir.
Sog‘liqni saqlash faoliyatidagi vaziyatni tahlil qilganimizda aholi orasida kasalliklar kamaymayotganiga amin bo‘lamiz, aksincha kasallanish darajasi va o‘lim ko‘rsatkichlari ba’zi yo‘nalishlar (yurak qon tomir, onkologik, endokrin kasalliklar va b.) bo‘yicha ortib bormoqda. Bunday holat nafaqat mamalakatimizda balki qator mamalakatlar aholisi orasida ham kuzatilmoqda, hozirgi kunda Respublikamiz aholisi orasida kasallanish va o‘limni oldini olishga qaratilgan salmoqli ishlar amalga oshirib kelinmoqda.
Butunjahon SSTning bergan ma’lumotiga ko‘ra hayot sifati va uning davomiyligi ko‘p jihatdan quyidagi omillarga: ijobiy hayot tarzi-50-55%; nasl-20%; ekologiya-20% va tibbiyotga atigi 8-10% holatda bog‘liq bo‘ladi. Ushbu xalqaro ko‘rsatkichlar barchamizni respublikada profilaktik (sog‘lomlashtirish) tibbiyotning holati va aholining hayot tarzi haqida fikr yuritib, vaziyatni mulohaza qilishga undaydi.
Sog‘liqni saqlash tizimida zamonaviy texnologiyalarning rivojlanib borishi klinik amaliyot va davolash tibbiyotining yanada takomillashib borishiga olib keldi. CHunki hozirgi kunga kelib barcha shifokorlar faqat davolash ishlari bilan mashg‘ul bo‘lib, bir vaqtning o‘zida profilaktik va sog‘lomlashtirish tibbiyotining ahvoli ancha murakkab darajaga kelib qolgan, 5 ushbu yo‘nalishga amaliyot shifokorlarining ehtiyoji kam bo‘lganligi sababli u e’tibordan chetda qolmoqda. Sog‘liqni saqlash tizimida davolash ishlariga katta e’tibor berilayotgani tufayli shifokorlar dori yozish bilan ovora, natijada kundan-kunga dorixonalar soni ko‘payib aholi orasida dori vositalarini qo‘llashga ehtiyoj ortib bormoqda. SHubhasiz kasalliklarni davolashda dori darmonlarning maqsadli tavsiya etilishi zarur hisoblanadi, biroq bemorga gipertashxis natijasida 8-10 tagacha va undan ko‘p dori vositalarini buyurish holatlari ham kuzatilmoqda. Bunday vaziyat dori vositalaridan nazoratsiz keng foydalanish natijasida organizmning immmun tizimi, quvvat manbai, moslashuvchanlik qobiliyatining buzilishiga va boshqa turli kasalliklarning rivojlanishiga olib kelishini hech qachon unutmasligimiz lozim.
AQSHning Milliy salomatlik institutlaridan birida o‘tkazilgan tadqiqotlar natijasida 1-8-326 formulasi yaratildi, ya’ni profilaktik (sog‘lomlashtirish) tadbirlariga sarflangan 1 dollar laborator tekshiruvlarga ketadigan 8 dollarni va kasalliklarni davolashga sarflanadigan 326 dollarni tejashga olib keladi. Zamonaviy sog‘liqni saqlash tizimidagi ixtisosliklar reestri bo‘yicha 120 dan ortiq yo‘nalishlar mavjud bo‘lib, ularning barchasi faqat kasalliklarni davolash bilan shug‘ullanadi, biroq bevosita odam salomatligi bilan shug‘ullanadigan birorta yo‘nalish bo‘lmagan, faqatgina 2006 yildan tibbiyot ixtisosliklari reestriga Valeologiya (salomatlik haqidagi fan) predmeti kiritildi, u odam salomatligining sabablarini , uni saqlash va mustahkamlash mexanizmlarini o‘rganadi.
Odam organizmi integral tizimdan iborat, ya’ni uning salomatligi to‘qima tuzilmalari va organlar tizimining o‘zaro bog‘liqligi va hamkorligidan tashkil topganini yodda tutish zarur. Agar kasallikni davolashda muolajalar biror organ yoki tizimga qaratilsa, salomatlikni saqlash va mustahkamlash masalalari esa butun organizmga yo‘naltiriladi.
Bu jarayon ancha murakkab hisoblanadi va turli ta’sir etish darajalarini o‘z ichiga qamrab oladi: individual, guruhlar va populyasion (umumiy aholi).
Individual darajada har bir odamning salomatlik miqdori (indeksi) aniqlanadi, bu organizmning regulyator moslashuvchanlik (adaptatsion) qobiliyatiga bog‘liq bo‘lib u har bir odamda o‘ziga xos tarzda turlicha bo‘ladi, ushbu ko‘rsatkich qanchalik yuqori bo‘lsa salomatlik darajasi ham shunchalik baland bo‘ladi.
Butun jamiyatning taraqqiyoti va tibbiyotning kelajagi individual shaxs hamda butun aholining salomatligini saqlash va mustahkamlash bilan chambarchas bog‘liq. SHuning uchun istiqbolda kasallik tarixi o‘rniga klinik-funksional ko‘rsatkichlarni va xavf omillarini o‘z ichiga olgan salomatlik kartalari to‘ldirilib, kompyuter dastur orqali salomatlik miqdori (indeksi) aniqlanadi.

3.2. SOG‘LOM TURMUSH TARZINI TARG‘IBOT VA TASHVIQOT QILISH
Insonning eng katta boyligi bu – uning sog‘lig‘idir. Mustaxkam sog‘liq insonning ishidagi yutuqlariga va oilaviy baxtiga asos bo‘ladi. Biz o‘zimizning sog‘lig‘imizga shunchalik ko‘nikib qolamizki, unda biror muammo paydo bo‘lmaguncha unga e’tibor bermaymiz va shu bilan eng katta boyligimizni yo‘qotish xavfi tug‘iladi. Mana shunda bizda, sog‘liq bilan bog‘liq muammolarning oldini olsa bo‘larmidi, degan savol tug‘iladi. Xa, ularning oldini olsa bo‘ladi, agar turmush tarzini o‘zgartirilsa. O‘tgan asrning 60-yillaridan sog‘liqni saqlashning eng yaxshi usuli bu – turmush tarzini o‘zgartirish ekanligi ma’lum bo‘ldi. Bu sog‘lom turmush tarziga rioya qilish bilan amalga oshiriladi.
Sog‘lom turmush tarzi — kasalliklarning oldini olishga va sog‘lomlashtirishga qaratilgan turmush tarzidir. Mutaxasislarning baxosiga ko‘ra, inson salomatligining 50 – 55% i uni turmush tarziga, 20% i atrof muxitga, 18 – 20% i irsiy moilligiga va faqat 8 – 10 % i sog‘liqni saqlash tizimiga bog‘liq.

Insonni qanday qilib o‘z sog‘lig‘iga ta’sir qilishga mativatsiya qilish mumkin?
Ushbu ma’ruzada birlamchi tizim tibbiyot xodimlari, asosan xamshira va vrachlarni patsientlarning sog‘lom turmush tarziga amal qilib, keng tarqalgan noinfeksion kasallar – yurak-tomir kasalliklari, onkologik kasalliklar, psixik kasalliklar va qandli diabetning oldini olishga qaratilgan. Ushbu kasalliklarning sababi xozirgacha ma’lum emas. Lekin, epidemiologik tadqiqotlar shunday faktorlarni anqlashga yordam berdiki, bu faktorlarning o‘zi to‘g‘ridan to‘g‘ri kasallikka olib kelmaydi, ammo aloxida yoki kombinatsiyada yuqoridagi kasalliklarning paydo bo‘lish xavfini oshiradi.
Sog‘lom turmush tarzini (STT) targ‘ib qilish orqali bir vaqtning o‘zida bir nechta xavf omillariga ta’sir qilish mumkin. Va bu tibbiyot xodimlarining omma sog‘lig‘ini yaxshilash maqsadida qilgan asosiy vazifalaridan biri bo‘ladi.
Sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish – sog‘liqni saqlashni o‘rgatish va tarbiyalashning strategik yo‘nalishi xisoblanadi. Bu yo‘nalishda insonlarning STTni muximligini tushunishiga urg‘u beriladi. Vrach va boshqa tibbiyot xodimlarining xar qanday urinishlari ularni sog‘lig‘ini kafolatlamaydi. Xech kim siz uchun jismoniy tarbiya qilishi, alkogol va sigaretadan voz kechishi, mexnat va dam olish rejimini to‘g‘ri tashkil etishi yoki to‘g‘ri balanslangan oziqa moddalari bilan ovqatlanishi mumkin emas. Sog‘lig‘imiz o‘zimizning qo‘limizda. SHuning uchun shaxsiy ko‘nikmalarni rivojlantirishdagi yordam, salomatlikni yaxshilashdagi asosiy yo‘nalish xisoblanadi. (Ottava JSST Xartiyasi, 1986 yil.).

3.3. SOG‘LIQQA XAVF SOLADIGAN XAVF OMILLARI
Xavf omillarini bilish kelajakda kasallik kelib chiqishining oldini olishi mumkin. Odatda ulani aniqlash uchun bemordan xayoti xaqida to‘liq ma’lumot olish shart bo‘ladi. Xozirgi kunda quyidagi inson xayotiga xavf soladigan global faktorlar mavjud – chekish, alkogol maxsulotini suyiiste’mol qilish, kam jismoniy xarakat, nosog‘lom ovqatlanish, qonda xolesterin miqdorini baland bo‘lishi, ortiqcha vazn va semizlik.

Oilaviy muxit
Oila bu salomatlikni saqlashda va farovonlikni oshirishda jamiyat muxiti va kuchi xisoblanadi. Oila sharoitida xayot tarzi shakllanidi, qo‘llanadi va o‘zgaradi. Ovqatlanishda, jismoniy faollikda, alkogol qabul qilish va chekishda oila a’zolarining odatlari o‘xshash bo‘lgani uchun ularga bir xil xavf omillari ta’sir qiladi. Oilada uchraydigan genetik va boshqa kasalliklar, ayniqsa qon-tomir kasalliklari, arterial gipertoniya, qandli diabet, o‘smalar (ko‘krak bezi, o‘pka, ichak va teri) vrach va patsientni e’tiborini jalb qiladi va sog‘liqni saqlashda o‘zgartirishlar kiritishda salmoqli sabab bo‘ladi.

Ovqatlanish va jismoniy mashqlar
Bu faktorlar keng tarqalgan bir necha kasalliklarning oldini olishda (yurak-qontomir kasalliklari), xayot sifatini saqlab qolishda va kasallanishning kamayishida muxim axamiyatga ega. Balanslangan ovqat va me’yoridagi jismoniy xarakat – 30 minutgacha, yoki ko‘proq, xaftasiga 3-5 marta, xar qanday yoshda salomatlikni ta’minlash uchun zarur.

CHekish, narkotiklar va alkogolni suistemol qilish
Kattalarda chekish va alkogol o‘limning asosiy sababi xisoblanadi. Umumiy amaliyot shifokorining suxbati xam bu vaqtda katta yordam berishi mumkin. Masalan, alkogolni ko‘p miqdorda iste’mol qilish ko‘pincha avtomobil avariyalariga sabab bo‘ladi, katta yoshda esa yiqilishlarga va suyak sinishlariga olib keladi. Narkotik qabul qiluvchilarda xam ko‘p muammolar bo‘ladi. Bu xolatda narkotik qabul qilishni to‘xtatishni turli psixik va sotsial muammolarni xal qilish bilan bog‘lash mumkin. Va aksincha, passiv chekish bir necha kasalliklarga – bolalar o‘rtasida tasodifiy o‘lim, nafas yo‘llari kasalliklari, astma va kattalarda o‘pka raki, yurak va o‘pka xronik kasalliklariga olib keladi.

Jinsiy xayot
Jinsiy yo‘l bilan yuqadigan barcha kasalliklarning oldini olish mumkin. Istalmagan xomiladorlikni xam oldini olish mumkin. Baxtga qarshi patsientlar ushbu muammolar bilan kech murojaat qiladilar. SHuning uchun umumiy oila shifokorlari ushbu muammolar bilan oldindan shug‘ullanishlari kerak, yoshlar bilan jinsiy xayot, istalmagan xomiladorlik xaqida suxbatlar o‘tkazish mumkin.

Qariyalarning jismoniy va psixik salomatligi
Qariyalarga kundalik yumushlarni bajarish uchun jismoniy va psixik salomatlik muximdir. Qariyalar uchun oddiy xolat bo‘lgan ko‘rish va eshitishning pasayishi, siydik tuta olmaslik ularning xayoti sifatini keskin yomonlashtirishi mumkin.

Nima uchun sog‘lom turmush tarzi targ‘iboti bilan shug‘ullanish kerak?
Sog‘lom turmush tarzining targ‘iboti, profilaktika sifatida, insonga sog‘lom bo‘lish va sog‘lom qolish imkoniyatini beradi, xayot sifatini oshiradi, kasalliklarning oldini oladi, nogironlik va o‘limning oldini oladi va shu orqali umrni uzaytiradi. Sog‘lom turmush tarzi sog‘liqni muxim faktori xisoblanadi. STTga rioya qilish mexnat faolligini oshiradi, jismoniy va ruxiy mo‘‘tadillik yaratadi, xayot faoliyatini aktivlashtiradi, ximoya kuchlarini
faollashtiradi, kasallanishni va surunkali kasalliklar xurujini kamaytiradi. Sog‘lom turmush tarzi ko‘pgina tarkibdan iborat, lekin asosiylarini ajratish mumkin:
erta yoshdan sog‘lom odat va ko‘nikmalarni o‘rgatish; atrof muxit: yashash uchun xavfsiz va qulay, atrof muxitdagi jisimlarni organizmga ta’sirini bilish;
zararli odatlardan voz kechish: chekish, alkogol va narkotiklar qabul qilish;
ovqatlanish: me’yorida, xar bir insonni fiziologik extiyojlariga ko‘ra, qabul qilinadigan oziqa moddalarini sifati xaqida ma’lumotga ega bo‘lish; xarakat: jismoniy faol xayot, yosh va fiziologik xolatni xisobga oligan xolda maxsus
jismoniy mashqlarni bajarish; mexnat jamoasida, oilada, kasallar va nogironlar bilan muqotda shaxslararo muloqotni shakllantirish; tana gigienasi: shaxsiy va ommaviy gigiena qoidalariga rioya qilish, birlamchi tibbiy yordam ko‘nikmalariga ega bo‘lish.

STT targ‘ib qilish bilan kim shugullanadi?
Jamiyat miqyosida STT targ‘iboti davlat tomonidan chiqarilgan ko‘rsatmalar, maxalliy davlat idoralari, maktab programmalari, ommaviy aloqa vositalari orqali amalga oshiriladi.
Individium bosqichi tibbiyot xodimlari – umumiy amaliyot shifokorlari, mutaxassislar, xamshiralar tomonidan amalga oshiriladi. Tibbiyot xodimlari patsientlarga sog‘liqni turli yo‘nalishlari xaqida to‘liq ma’lumot berishlari, insonlarda o‘z sog‘lig‘iga javobgarlik xissini uyg‘otish va shu orqali sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilishlari kerak.
Umumiy amaliyot shifokori konsultatsiya qilish jarayonida – diagnostika, davolash yoki reabilitatsiyasida STTni targ‘iboti bilan shug‘ullanishi mumkin
Oila hamshirasining STTga urg‘u berilgan profilaktik amaliyotining falsafasi quyidagi prinsiplarga asoslangan:
– STT targ‘ibotiga xayrixox munosabatda bo‘ling
– STT targ‘iboti bo‘yicha ishingizni rejalashtiring
– Natijalarni muntazam baxolab boring
– Patsientning faol qatnashishiga yordam bering
– Boshqa xodimlarni aktiv ishtirok etishiga yordam bering

Turmush tarzini o‘zgartirish bo‘yicha konsultatsiya prinsiplari
STT propagandasining xalqaro talablariga ko‘ra, tibbiyot xodimi patsientlarning xar biriga a’loxida shaxs sifatida qarashi, ularning muammolarini aniqlashi, shu jumladan oilaviy muammolarini va tibbiy yordamni patsientni umr bo‘yicha koordinatsiya qilishi kerak. Sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilishning juda ko‘p yo‘nalishlari va imkoniyatlari mavjud. Patsientni oldin qiziqtirib olish kerak va keyin o‘rgatishga kirishish mumkin.
Unga ko‘proq informatsiya berish lozim, misollar bilan tushuntirish muximdir.
STT targ‘iboti jarayonida oilaviy anamnez, jins va yoshini o‘zgartirib bo‘lmasligini xisobga olish va shu bilan birga xavf guruxi oilalariga e’tibor berish va xavf omillarini aniqlash muxim.
O‘zgartirib bo‘lmaydigan xavf omillari: irsiyat, jins, yoshi
O‘zgartirib bo‘ladigan xavf omillari: chekish, arterial gipertoniya, yuqori xolesterin, ortiqcha tana vazni va semizlik, kam jismoniy xarakat, nosog‘lom ovqatlanish.

ADABIYOTLAR RUYXATI:
1. Malle Toxver. O prevensii v praktike semeynogo vracha/vracha obщey praktiki. Estonskiy sentr vospitaniya zdorovya. 2002
2. Natsionalnыe klinicheskie rekomendatsii. Vserossiyskoe nauchnoe obщestvo kardiologov.2009, str. 19, 69.
3. Profilaktika cherez pervichnoe zdravooxranenie. Rekomendatsii dlya uluchsheniya kachestva rabotы. Vsemirnaya organizatsiya zdravooxraneniya. Evropeyskoe regionalnoe byuro. Kopengagen. 2003
4. David A. Leaf, M.D., M.P.H. Exercise and nutrition in Preventive. University of California at Los Angeles, Brown and Benchmark, 2001.
5. Implementation tools. Package of Essential Noncommunicable Disease interventions for primary health

Modul № 5

Mavzu: Uyda tibbiy xizmat kursatish va parvarishlashning prinsiplari. Oila tibbiyoti xamshirasining uy sharoitida bemorlarni parvarishlash koidalari. Oila tibbiyoti xamshirasining uyga tashrif buyurish qoidalari.

Ma’ruza rejasi:
Uyda tibbiy xizmat ko‘rsatish tamoillari
Uyda tibbiy xizmat ko‘rsatish koidalari
Uyda tibbiy xizmat ko‘rsatish afzalliklari va kamchiliklari
Uyda tibbiy xizmat ko‘rsatishda oila xamshirasining vazifalari

2. 2. Maqsad: Bu maruza orkali talabalarga uyda tibbiy xizmat kursatish koidalari va uziga xos tomonlarini yoritish. Oila xamshirasining uyda tibbiy xizmat kursatish koidalariga rioya qilish choralarini kullash kabi bilimini egallashdan iborat.

2.3. Ta’limiy maqsadi:
– oila xamshirasi uchun uyda tibbiy xizmat kursatish koidalarini urganish;
– uyda tibbiy xizmat kursatishda xamshiraning vazifasi va maksadini yoritish;
– uyda tibbiy xizmat kursatish tamoillarini urgatish;
– uyda tibbiy xizmat kursatish afzalliklari va kamchiliklarini anglatish;

2.6. Vazifasi: Oliy malumotli xamshiralarga uyda tibbiy xizmat kursatish tamoillari xakida malumot berish. Oila xamshirasining patronaj sumkalari xakida malumot berish.
3. maruza jixozlari:
– Tarqatma materiallar;
– maruzaning prezentatsiyasi;

4. Nazorat uchun savollar:
1. Uyda tibbiy xizmat kursatish kaysi davlatda rivoj topgan?
2. Uyda tibbiy xizmat kursatishda xamshiraning maksadi va vazifasini aytib bering.
3. Uyda tibbiy xizmat kursatishning afzalliklari va kamchiliklarini kanday izoxlaysiz?
4. Sizningcha uyda tibbiy xizmat kursatish bizning davlatda kanday amalga oshirilmokda?

5. Ma’ruzaning xronologik xaritasi:
1. Kirish qismi: 5 minut
2. Talabalarga ma’ruzaning nazariy qismini yoritish: 50 minut
3. Tarkatma materiallar asosida ma’ruzani mustaxkamlash : 10 minut
4. Fikr muloxazalarni auditoriya bilan almashish: 25 minut

Ma’ruza matni
5.1. UYDA TIBBIY XIZMAT KO‘RSATISH TAMOILLARI

Uyda tibbiy xizmat kursatishda oila xamshirasining asosiy vazifasi: inson sogligini saklash va yukotgan sogligini kayta tiklashda yordam berish. SS soxasida xar bir insonning uz «maslaxatchisi» bulishi, bu albatta – bilimli, soglom turmush tarziga rioya kiladigan, ilmiy jixatdan asoslangan xayot meyorlarini targib kiladigan oila xamshirasi mutaxassisi bulishi lozim. Bugungi kunda uyda tibbiy yordam kursatish YAngi Zelandiya, Tayland, Korea, Buyuk Britaniya va SHarkiy Evropada keng rivojlanmokda, kupincha bu mamlakatlarda birlamchi tibbiy yordam kursatish xamshiralarga yuklatilgan. SHuningdek uyda tibbiy yordam kursatish xamshiralarning asosiy vazifasidir. Bu davlatlarda tibbiy yordamga ajratilgan sarf xarajatlarni kamaytirishga erishgan. Bunday xizmat kursatishning axamyatga molik tomoni shundaki uyda tibbiy xizmat kursatishning sifati yukoriligi va tibbiy jixozlarning tejamkorligidir. Masalan: Slovakiyada xamshiraning uyga borib tibbiy yordam kursatshi axamyatlidir u mamlakat soglikni saklash budjetiga ancha tejamkorlikni safarbar etib beradi.
Buni kuydagicha tushuntirish mumkun agar tibbiyot xodimi patsientni uyga kurish uchun borsa, u bemorni xolati buyicha anik axborot olishi mumkun. Patsient uyida xech kanday nokulayliklarni va turli vakt bosimlarini xis etmaydi, agar u kasalxonada bulsa tibbiy jixozlarni va bemorlarni kurib bezovtalanadi. Aynan uy sharoitida xamshiralik tashxisini anik kuyish va baxolashga yordam beradi, uy sharoitida patsient va muammolarini bartaraf etishga kulayliklar mavjuddir. Xamshira shunigdek oila azolarida kuzatilishi mumkun bulgan kasaliklarni aniklaydi, u kasallikning profilaktik chora tadbirlarini belgilab kasallikni oldini oladi. SHuningdek kupincha bemorni tekshirish natijasida parvarishlash sifatini oshirishga yoki asosiy kasaliklar bilan yuldosh kasaliklarni erta aniqlashga yordam beradi. Masalan gipertoniya krizi davolanayotgan bir paytda oyogida yara borligi xam aniklangan. Bunda uyda xizmat kursatilishining afzalligi shundaki, parvarish davomiyligi taminlanadi. Bunda patsient kasalxonaga borishini unutib kuymaydi, aksincha xamshira tomonidan parvarish olib borilishi taminlanadi.

Uyda xizmat kursatish afzalliklari
Patsientlarga uyda tibbiy xizmat kursatish DPM tibbiy xizmat kursatishga karaganda, bir muncha afzalliklarga ega. Agar oila azolari bemorni uy sharoitida parvarish qilish imkoniyatiga ega bulsa, bu kasalxonada bulib davolanish imkoniyatini kiskartiradi va oila byudjeti uchun kup samara keltiradi. Bemor uy sharoitida bulganida vaziyatni tugri nazorat kila olish xissiga ega bulla oladi. Bemorning uyida bulgan xamshira bemorning xoxish istaklarini xisobga olib, bemor bilan xamkorlikda tashrif rejasini va maksadini tuzadi. Masalan: kup oilalarda tashrif buyurgan insonga choy ichish yoki ovkatlanish iltifoti kursatiladi. Bu mexmondorchilikni bildirib, bunday xolatlar xamshirada adekvat reaksiya chakirib, choy ichish, yoki ovkatlanish kabi takliflarga samimiy munosabatda «Raxmat, oldin muolajalarimni bajarib olay, sungra choy ichamiz» deb xurmat yuzasidan gapirishi lozim. Bunda xamshira uy egalarini xafa kilmasdan turib, ish bilan munosabatlar o‘rtasida chegara belgilab olishlari kerak. Bemorlar odatda oilada uzini erkin sezadi va uz uziga xizmat qilishga tez urganadilar. Xamshira bemor bilan mulokot vaktida uning sogligiga tasir kiluvchi omillarga dikkat bilan karashi lozim. Mulokot vaktida xamshira bemorning sogligi bilan boglik potensial va ayni paytdagi muammolarini aniklab oladi va tadbirlar rejasini tuzib olishi kerak. Xamshira atrof muxitdagi bemor sogligiga tasir etuvchi manbalarga xam etibor berishi kerak. Uzok vakt oila bilan munosabatda bulgan xamshira bemor sogligidagi turli uzgarishlarni aniqlash imkoniyatiga ega. U berayotgan kunduzgi yuklamalarni bajarilish darajasini xam baxolay oladi.

Uyda xizmat kursatish kamchiliklari
Patsientlarga uyda tibbiy xizmat kursatish afzalliklari bilan bir katorda kamchiliklari xam bor. Xamshiraning amaliyoti kiymatlari bemor tasavuridagi xamshiralik parvarishi xakidagi kunikmalarga mos kelmasligi mumkin. Doimo bir xil sharoitga kunikgan xamshiraning oiladagi turli xil sharoitlarga moslashib ishlashi nokulayliklarni keltirib chikaradi. Kristian va CHalmers bunday xolatlarda xamshiralarga kuyidagi savollarni berishni tavsiya kiladi:
1. Uzimni bosa olamanmi?
2. Bemorni xukmini yoki injikliklarini kutara olamanmi?
3. Turli oila azolari bilan ishlay olamanmi? Kabi savollarni uziga uzi berib, javob topishi lozim. Bu bilan xamshira bemor kabuliga uzini ruxiy tayyorlaydi.
Klinikalarga karaganda, uyda xizmat kursatish vaktida kuprok vakt sarflanadi. Uyga tashriflarda bir nechta mutaxassislarning bulmasligi kupgina qiyinchiliklarlarni keltirib chikaradi. Uylarga tashrif chogida tusatdan bolalar, yoki mexmonlarning kelib kolishi dikkatni chalgishiga, mulokotlarning buzilishiga olib keladi. Uy sharoitida shoshilinch yordam kursatish uchun jixozlarning etishmasligi va boshka mutaxassislarning maslaxatlari bulmasligi nokulayliklar tugdiradi. Ayrim vaktlarda bemorning uyi xududdan uzokda, chet joylarda, transport katnashi muammoli joylarda bulishi mumkin. Bu albatta, bir kancha qiyinchiliklarlar tugdiradi va xamshira yuli uchun kup vakt sarflanadi. Bazida ayrim bemorlar uyda davolanishni istashmaydi, kupincha statsionarlarda va xammaning dikkatida bulishni xoxlaydi. Bunday bemorlar juda injik va xurmat talab bulishadi. Natijada xamshira tashrifi ularga yokmaydi. Bunda malum bir vaziyatlarda uyda xizmat kursatishdan foydalaniladi.

Uyga tashrif buyurishda quyidagi qoidalarga amal qilish tavsiya qilinadi:
1. CHakiruv vaktini va manzilni aniqlash
2. Patronaj sumkasini jixozlash
3. Tibbiy xujjatlarni tugri tuldirish
4. Patsient kartasi bn tanishib chikish
5. Dori vositalarini ruyxatdan o‘tkazish
6. Oila azolariga parvarish rejasini ishlab chikish

5.2.Uyga tashrifni rejalash
Uyda xamshiralik parvarishini kursatish – bu xartomonlama, kiyin va individual yondoshuv bulib, uy sharoitida va oila a’zolari bilan xamkorlikda amalga oshiriladi. Bemorlarni uyda parvarish qilish uchun xamshiralar amaliy kunikmalarni yaxshi uzlashtirgan bulishi kerak. Ular xar tomonlama maxsus kursatmalar bilan tanishib chikkan bulishi kerak. Uyga tashrifda xamshiraning samarali mexnati asosi kuyidagilardan iborat:
 – Patsientning xavfsizligini ta’minlash;
 – Muolajalarni sifatli bajarish;
 – Uz vaktida tashrif buyurish;
 – Muomila madaniyatiga rioya etish;
SHoshilinch xollarda tibbiy maslaxat yoki tibbiy kurikga extiyoj sezilganda:
 – kuning o‘rtasi yoki ish tugagunga kadar vaktda chakiruv bulganda amalga oshiriladi. Xamshira uyga tashrif buyurish jadvalini shunday tuzishi kerak-ki, bunda boradigan patsientlarning uylari orasidagi masofani, analizlarni laboratoriyaga etkazib borish uchun vaktni, boshka mutaxassislarni etib kelishi uchun oralik masofalarni inobatga olishi kerak. Uyga tashrif uchun xamshira oldindan kerakli bulgan jixozlarni, dori vositalarni, xujjatlarni aniklab olishi kerak. Xamshira ish rejasini UASH bilan xamkorlikda tuzishi lozim. Bunda ular ish xajmini, davomiyligini nazarda tutishi lozim. Kupincha xamshiralarga borishi kerak bulgan uylarning ruyxatlarini berishadi. Bunga kura xamshiralar jadvalni uzlari tuzishadi.

7.Foydalangan adabiyotlar ro‘yxati
Asosiy adabiyotlar:
1. “Hamshiralik ishi” T. YU. Umarova, I. A. Kayumova, M. K. Ibragimova Toshkent 2003y.
2. “Osnovы semeynoy meditsinы” CHubakov. O‘quv qo‘llanma 2009 g
6. “Semeynaya meditsinskaya sestra” R. M. Dorofeeva. Moskva – 2002g.
Internet saytlari; www.tma.uz, http://www.ziyonet.uz

Modul № 6

Mavzu: Oila tibbiyoti hamshirasining oilada ayollar bilan ishlash tartibi. O‘zbekiston Respublikasida onalik va bolalikni himoya qilish. Oilani rejalashtirish hakida tushuncha.

Ma’ruza rejasi:
• Ayollar salomatligi muammolari
 Ayollar salomatligining fertillik bilan muammolari
 Oilani rejalashtirish
 Onalarning kasallanishi va o‘limi
 Homiladorlik davrida kuzatuv
 Tug‘ruq faoliyati va tug‘ruqlar
 Kasalxonada va uyda tug‘ish

2. 2. Maqsad: Mashg‘ulot talabalarda jiddiylik, g‘oyaviylik, vaziyatlarga to‘g‘ri baho bera olish xususiyatlarini yanada rivojlantirishiga yordam beradi

2.3. Ta’limiy maqsadi:
– oila xamshirasi uchun ayol muammolarini o‘rganishni urgatish;
– Oilani rejalash xakida ma’lumotlar berish;
– ayol organizmida homiladorlik davrida yuzaga keladigan o‘zgarishlarni uqtirish;
– ayol salomatligida fertillik bilan bog‘liq muammolarni aniqlash;

2.5. Rivojlantiruvchi maqsadi:
– talabalarni masuliyatlilikka davat etish;
– talabalarni oila tibbiyoti nazariyalari buyicha ijodiy yondoshishga yo‘llash;
– talabalarda mantiqiy, mustaqil fikrlashni va mustaqil muloxaza yuritishni shakllantirish:
2.6. Vazifasi: Oliy malumotli xamshiralarga oilada ayol muommolari bilan ishlash va ularni bartaraf etuvchi yo‘llarni aniqlashda hamshiralarga maslahatlar berish.
3. maruza jixozlari:
– Tarqatma materiallar;
– maruzaning prezentatsiyasi;

4. Nazorat uchun savollar:
1. Oilani rejalash deganda nimani tushunasiz?
2. Fertillik bilan bog‘liq qanday muammolar bo‘lishi mumkin.
3. Oilada ayol salomatligiga tasir etuvchi qanday omillarni bilasiz?
4. Sizningcha uyda ayollarga tibbiy xizmat kursatish bizning davlatda kanday amalga oshirilmokda?
5. Ma’ruzaning xronologik xaritasi:
1. Kirish qismi: 5 minut
2. Talabalarga ma’ruzaning nazariy qismini yoritish: 50 minut
3. Tarkatma materiallar asosida ma’ruzani mustaxkamlash : 10 minut
4. Fikr muloxazalarni auditoriya bilan almashish: 25 minut

Ma’ruza matni

Ayollar salomatligi muammolari

Onalikni muhofaza qilish sog‘liqni saqlash xizmatlarining an’anaviy birinchi g‘amxo‘rligi bo‘lib kelgan, chunki aholining ushbu guruhi turli kasalliklarga moyil bo‘ladi. Homiladorlik davrida tug‘ruqqa qadar to‘g‘ri kuzatish va tug‘ruq davrida malakali yordam ko‘rsatish tug‘adigan ayollar o‘rtasida o‘limni kamaytirdi. Rivojlangan mamla¬katlarda tug‘ruqlarda o‘lim yuz berishi kamdan-kam uchraydigan xodisaga aylandi, biroq rivojlanayotgan mamlakatlarda bu muammo o‘zining birinchi darajali ahamiyatini yo‘qotganicha yo‘q. Turli mamlakatlarda ayollarning salomatligi o‘rtasidagi katta tafovutlar ularning ma’lumoti, sotsial-iqtisodiy sharoitlari, tug‘ruqlar soni, homiladorliklar o‘rtasidagi muddat, reproduktiv yoshdagi ayolning umumiy sog‘lig‘i va sog‘liqni saqlash tizimlari tomonidan ko‘rsatiladigan parvarishning umumiy darajasiga bog‘liq.
To‘g‘ri ovqatlanishi va yaxshi ma’lumot olgani bois ayollar onalikka jismoniy va ma’naviy jihatdan tayyor holda fertil yoshga etadilar. Ayolning bilim darajasi homiladorlikning yaxshi kechishiga va ayolning onalik vazifasini bekamu ko‘st bajarishiga, bolaga g‘amxo‘rlik qilishga va uni tarbiyalashga imkon beradi. Ayolning bilimli ekanligi hayotining birinchi yilidagi bolalarning yashab ketishiga imkon beradi, chunki bilimli ona bolaga nima kerakligini yaxshiroq tushunadi va sog‘liqni saqlash muassasalari bilan yuzaga keladigan murakkab sharoitlarni engishni uddalay oladi. SHuningdek ma’lumotining yuqoriligi ishga joylashishiga va ko‘proq daromad olishiga imkon beradi.
Reproduktiv funksiyalar bilan bog‘langan sog‘liqni muhofaza qilish muammolari homiladorlikka tayyorgarlik, homiladorlik davrida va tug‘rukdan keyingi davrda to‘g‘ri parvarish qilishni o‘z ichiga oladi. Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun oilani rejalashtirish va ayol sog‘lig‘ini tiklash uchun homiladorliklar orasidagi kerakli muddatga rioya qilish hayotiy muhim omil hisoblanadi, chunki ayol organizmiga-tez-tez homilador bo‘lish bilan bog‘liq salbiy holatlar onalar va bolalar o‘limining yuqori bo‘lishiga olib keladi.

Oilani rejalashtirish

Oilani rejalashtirish normal jinsiy hayot kechirgan holda homiladorlikning oldini olish usullarini o‘z tarkibiga oladi. Rivojlangan va ko‘pgina rivojlanayotgan mamlakatlarda bezarar va samarali kontratsepsiya vositalarini ishlab chiqarish texnologiyasidagi taraqqiyot ularning ommabop va arzon bo‘lishini ta’minladi. Tug‘ilishni idora qilish bo‘iicha mas’uliyat sog‘liqni saqlash tizimiga yuklatilgan. Tug‘ilishni boshqarish bo‘iicha bilimlarni etishmasligi yoki noto‘g‘ri yondoshuv uning darajasini oshishiga va keyingi homiladorliklarning kechishini kiyinlashtiradigan abortlar sonining o‘sishiga olib keladi. Tug‘ilishning yuqori darajasi va kechikkan homiladorliklar ham chaqaloqning, ham onaning sog‘lig‘iga tahdid soladi.
Zamonaviy kontratseptivlar farmakologik (gormonal preparatlar, spermitsidlar) va mexanik (erkak va ayol prezervativlari va VMS-bachadon ichi spirallari) vositalarni o‘z ichiga oladi. Homiladorlikning oldini oladigan an’anaviy usullar: ko‘krak berib boqish, taqvim usuli, jinsiy aloqani uzib qo‘yish yoki ovulyasiya davrida jinsiy tiyilish zamonaviy, ayniqsa farmakologik va bachadon ichiga qo‘yiladigan vositalardan ko‘ra kamroq samara beradi.
Homiladorlikni zamonaviy kontratsepsiya usullari bilan rejalashtirish ayolning asosiy hukuqidir. Jahonning ko‘pgina mintaqalarida tug‘ilishni boshqarish jinslar o‘rtasidagi teng huquklilik uchun kurash singari diniy va siyosiy e’tiqod hisoblanadi. Ba’zi bir sobiq sovet respublikalarida va rivojlanayotgan mamlakatlarda oilani rejalashtirish zarurligi hanuzgacha yaxshi tushunib etilmaydi. Katolik cherkov va ayrim siyosiy rejimlar tug‘ilishni boshqarish g‘oyasiga haligacha qarshilik ko‘rsatib keladilar. SHunga qaramay, ko‘pgina katolik mamlakatlarda tug‘ilish aholining tabiiy ko‘payishi uchun zarur darajadan pastga tushgan. Bir necha o‘n yilliklar mobaynida kontratseptik vositalardan foydalanish Lotin Amerikasida yashovchi ayollarda 11 dan 60% gacha va SHarqiy Osiyoda esa 17 dan 70% gacha keskin o‘sdi (6.3 jadvalga q.).
Kontratseptiv vositalarning ommabopligiga qaramay AQSH da tug‘ilishlar umumiy miqsorining talaygina qismini o‘smirlikdagi homiladorliklardan tug‘ilishlar tashkil etadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda o‘smirlar va hatto bolalarning nikoxdan o‘tish hollari onaning sog‘lig‘i bilan aloqador ko‘p sonli muammolarga olib kelmoqda, yosh onalarning jismoniy va emotsional jixatdan voyaga etmaganligi ularning ilm olishiga, ishlashiga va turmushda o‘z o‘rnini topishga imkon bermayapti.

6.3.Onalarning kasalanishi va o‘limi

Jahon sog‘liqni saqlash tashkilotining ta’rifiga ko‘ra onalar o‘limi-ayolning homiladorlik davrida yoki homiladorlik tugallangandan so‘ng 42 kun ichida homiladorlikning qiyin kechishi va davolash bilan bog‘liq bo‘lgan barcha sabablarga ko‘ra (biroq avariya yoki baxtsiz hodisa natijasida emas) sodir bo‘lgan o‘limdir. Onaning o‘limi sabablari ikki guruhga bo‘linadi:
-bevosita — homiladorlik yoki tug‘ruq asoratlari natijasidagi o‘limi;
-bilvosita – ilgari mavjud bo‘lgan, ammo homiladorlik yoki tug‘ruklar bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan yoki sabablar, kasalliklar oqibatiga ko‘ra o‘lim.
O‘tgan asrlarda bola tug‘ish ayollar hayoti uchun katta xavf solgan. 1664 yidda Parij gospitalining hisobotida tug‘adigan har uch ayolning bittasi o‘lganligi ko‘rsatilgan. Angliyada 1660-1680 yilda 44ta tuqqan ayoldan bittasi o‘lgan. XIX asr o‘rtalarida Venada I.F. Zemmelveys tibbiyot xodimlari tomonidan gigienik normalarga rioya qilingan taqsirda tug‘adigan ayollarning o‘limi faqat 2% hollarda yuz berishini, aseptikaning buzilishi esa tug‘ruq isitmasi oqibatida 10% hollarda o‘limga sabab bo‘lganligini ko‘rsatgan. Uning ilmiy ishi tufayli tug‘adigan ayollar o‘limining asosiy sababi7streptokokk septitsemiyasi ustidan g‘olib chiqilgan. Maxsus tug‘ruq palatalarini tashkil qilish ham bola tug‘ish xavfsizligini anchagina oshirgan.
AKD1 da tug‘adigan ayollarning o‘limi 1930 yidda 100 ming tirik tug‘ilgan chaqaloqlarga 670ta dan, 1950 yilda 80tagacha va 1995 yilda esa btagacha pasaygan. Eng rivojlangan mamlakatlarda kuzatilayotgan bunday keskin pasayish ko‘pchilik omillarga, jumladan turmush darajasining o‘sishi va sog‘lom ovqatlanish, tibbiy parvarishning yaxshilanishi va akusherlik foni amaliyotining rivojlanishi xisobiga kiritilishi mumkin. SHuningdek bu tibbiy xizmat ko‘rsatishning ommabopligini aks ettiradi, chunki ko‘pchilik Amerikaliklar tibbiy sug‘o‘rtaga ega yoki xususiy vrachlarga haq to‘lashga qodir. Bu davr ichida fertillik ko‘rsatkichi pasayadi, homila¬dorlikning oldini oladigan vositalardan tent foydalaniladigan bo‘lindi, natijada homiladorliklar orasvdagi davrlar uzaydi
Bularning hammasi oxir-oqibatda homiladorlar va tug‘adigan ayollar o‘rtasida kasallanish va o‘limni kamaytiradigan muhim omillar bo‘ldi.
YUNISEFning 1993 yildagi ma’lumotlariga ko‘ra jahonda har yili homiladorlik va tug‘ruq asoratlaridan 500 ming ayol nobud bo‘lmokda, bu raqamning 99% rivojlanayotgan mamlakatlarga to‘g‘ri keladi. Bu mamlakatlarda 1980 dan 1996 yilgacha tug‘adigan ayollar o‘limi 477 ga, kam taraqqiy qilgan mamlakatlarda esa 100 ming tirik tug‘ilgan chaqaloqqa 1052 tani tashkil etadi.
6.4.Homiladorlik davrida kuzatuv

Perinatal, neonatal va tug‘ruqdan keyingi davrlarda tibbiy kuzatuvning maqsadi homiladorlikning yaxshi yakunlanishiga, ona va bola uchun chaqaloqning yashab ketishi va normal rivojlanishiga imkon beradigan zarur sharoitlarni yaratib berishdan iborat. Homiladorlik ona uchun ham, homila uchun ham ko‘p sonli muammolarni yuzaga keltirgani bois tug‘ruqqacha malakali kuzatuvni va homilador ayolning o‘z-o‘zini to‘g‘ri parvarish qilishni talab kiladi. Tug‘ruqlar xavfsiz joyda, sterillikka rioya qilinib o‘tkazilishiga, onaning chaqaloq bilan aloqasi sakdanib qolishiga katta e’tibor berilishi kerak.
Jamoat sog‘lig‘ini saqlash dasturlari tufayli aholi tibbiyot muassasalari tarmog‘ida, ixtisoslashgan akusherlik xizmatlarida yoki xususiy davolash muassasalarida prenatal tibbiy kuzatuv ostida bo‘lishi kerak. Hozirgi vaqtda jamoat sog‘lig‘ini saqlash shuningdek bo‘lajak homiladorlikka tayyorgarlik bilan ham shug‘ulanadi. Homiladorliqsan oldingi davrda anemiya va ovkatda temir etishmovchiligining zararli oqibatlari bo‘ladi. Homiladorlik oldidan ratsionga folat kislota va boshqa mikroelementlarni qo‘shish homilada tug‘ma nuqsonlar rivojlanishining oldini oladi (bu preparatlarni homiladorlik boshlangandan keyin qabul qilish kam foyda beradi). Rejalashtirilgan homiladorlikka tayyorgarlik VICH-infeksiya va tanosil infeksiyalarga testlar o‘tkazish, gemoglobinga qon tahlili, siydik tahlili, arterial bosimni o‘lchash, ovqat ratsioniga folat kislota va temir sakdovchi preparatlarni qo‘shish, jismoniy tayyorgarlik, parhez va gigiena masalalari bo‘yicha maslahatlar berish, shuningdek homiladorlik va onalik muammolari bo‘yicha o‘qish uchun adabiyotlar bilan ta’minlashni o‘z ichiga olishi kerak.
Jamoat tibbiyot muassasalarida perinatal kuzatuv homiladorlik xavfiga baho berish va tekshirish uchun mutaxassis vrachlarga yuborishni o‘z ichiga olishi kerak. Tug‘ruqlarni tibbiyot muassasalari, umumiy ixtisoslashgan kasalxonalardagi tajribali vrachlar qabul qilishlari kerak. Homiladorlikni erta aniqlash juda muhim, bu ayolga perinatal kuzatuv bilan bog‘liq muammolarni boshlashga imkon beradi. Ilk muddatlarda perinatal kuzatuv onaning umumiy sog‘liq holatini baholashga va ovqatlanishi va o‘zini parvarish qilishi bo‘iicha tegishlicha maslahatlar olishiga imkon beradi. Bundan tashqari, ona bilan tibbiyot xodimi o‘rtasida hamkorlik munosabatlari o‘rnatiladi.
80-yillarning oxirida Amerika akusherlik va ginekologiya kolleji va AQSH sog‘liqni saqlash va sotsial ta’minot federal departamenta tomonidan ishlab chikilgan perinatal kuzatuv uchta tamoyilga asoslanadi:
-xavfni erta va uzluksiz baholash;
-sog‘liqning profilaktikasi;
-zarur bo‘lganda vrachlik va psixologik aralashuv.
Ayrim mamlakatlarda, masalan, Isroil va Rossiyada homiladorlar va tug‘adigan ayollar uchun odatdagi ambulatoriya tibbiyot xizmatidan ajratilgan va ularning parvarishi ona va bola sog‘lig‘ini saqlash bo‘yicha ixtisoslashgan markazlarda yoki ginekologik klinikalarda amalga oshiriladi. Gollandiya va Buyuk Britaniya kabi mamlakatlarda davolovchi oila vrachi ginekologik va akusherlik xizmatlarini ham ko‘rsatadi. AQSH va Kanadada tug‘ruqqa qadar xizmatlar mutaxassis akusherlar va umumiy ixtisoslikdagi terapevt tomonidan ko‘rsatiladi. Ayrim mamlakatlarda (masalan, Isroilda) homiladorlik va tug‘ruqlar vaqtida tibbiy kuzatuvning talaygina qismini akusherkalar va tibbiyot hamshiralari amalga oshiradilar. Kuzatuv umumiy poliklinika tibbiyot muassasasida yoki ixtisoslashgan xizmatda bo‘ladimi, baribir uning maqsadi homiladorlikning ilk bosqichlaridan boshlab, xavfli omillarga baho berish va zarur bo‘lsa, mutaxassis vrachlarga yuborishdan iborat.
Ayolning homiladorlik tarixini kayd etish va uning vrachga muntazam qatnashlarini ro‘yxatga olish uning tug‘ruq bo‘limiga kelib tushganidan so‘ng xodimlarni zarur axborotlar bilan ta’minlaydi. Tug‘ruqni qabul qilayotgan vrach tug‘adigan bu ayolni hatto ko‘rmagan bo‘lsa-da, ro‘yxatga olish ma’lumotlari homiladorlikni olib borishda ayolga ham, vrachga ham asqotadi.
6.5.Kasalxonada va uyda tug‘ish

Kasalxonalardagi tug‘ruq bo‘limlari ona, bola va oila uchun, shuningdek akusherkalar va xizmat kiladigan xodimlar uchun har tomonlama qulay va uy singari shinam bo‘lishi kerak. Kasalxona bo‘limidagi tug‘ruqlarda kutilmagan asoratlar yuzaga kelgan taqsirda undagi hamma asbob-uskunalardan foydalanish mumkin bo‘ladi. Kasalxonalardagi tug‘ish markazlarida iliq oilaviy muhit o‘rnatilgan bo‘lib, tug‘ruqsa otaning ishtirok etishiga yo‘l qo‘yiladi.
Tajribali anesteziolog va pediatr har bir tug‘ruqsa ishtirok etgani ma’qul va xavf darajasi oshgan hollarda ularning bo‘lishi shartdir. Tug‘ruqlar vaqtida pediatrlar va pediatriya hamshirasining qatnashishi yangi tug‘ilgan chaqaloqni erta parvarish qilishni ta’minlaydi. Bu tug‘ilgan bolaning vazni past bo‘lganda, respirator distress-sindromda va ilk neonatal davrdagi boshqa asoratlarda ayniqsa muhimdir. Go‘daklar umumiy o‘limi past bo‘lgan mamlakatlarda uning tarkibiy asosiyni ilk neonatal davrdagi o‘lim tashkil etadi. Bu ko‘rsatkichni pasaytirish uchun chaqaloqni reanimatsiya qilish bo‘yicha choralar va uning hayotini qutqarib qolishga oid boshqa muolajalar talab etilishi mumkin.
So‘nggi yillarda AQSH da tajribali akusherka ishtirokida va zaruriy kafolatlangan tibbiy yordam ta’minlanganda uy sharoitlarida tug‘ruq qabul qilish amaliyoti qayta tiklangan. Buyuk Britaniyada uyda tug‘ruqlar qabul qilish ulushi kamayib borayapti. Uyda tug‘dirishda tajribali akusherkaning bo‘lishi shart, bu holda zarur bo‘lib qolganda qiyin sharoitni engish uchun tez yordam mashinasi shifokorlar guruhi bilan yordamga keladi. Tug‘ruq qabul qilinadigan joy va usulini tanlashda tug‘adigan ayolning xohishi hisobga olinadi, biroq ona va bola uchun xavfsizlikni ta’minlash hal qiluvchi omil sanaladi. Xavfli darajasi yuqori bo‘lgan, jumladan birinchi marta tug‘adigan homilador ayollar imkon boricha kasalxona sharoitlarida tug‘ishlari shart.
Uyda tug‘ish tabbiy tug‘ruqxona muassasalari bo‘lmagan rivojlanayotgan mamlakatlarda hozirgacha saqlanib qolgan. Tug‘ruqni doya, enaga qabul qiladilar. Ko‘pincha bu tug‘adigan ayol uchun birdan-bir variant, bu holda jamoat sog‘liqni saqlashining rahbarlari doyaga qo‘shimcha kasb mahoratini berishi va ularning ishini kuzatib borishi kerak. Gigiena masalalariga, qoqshol profilaktikasiga, xavflilik darajasi yuqori homilador ayollarni aniqlashga va ularni tekshirishga yuborishga katta e’tibor berilishi lozim.
Dollar (enaga ayollar) faoliyati ustidan nazorat ularni doimo kuzatib borish, tibbiy standartlarga amal qilishlarini tekshirib borishdan iborat. Doyalarni malaka oshirish dasturlarida qatnashishga qiziqish, ularni zarur jihozlar va dori-darmonlar bilan ta’minlab rag‘batlantirish zarur. Ular birinchi marta tug‘ayotgan ayollarda tug‘ruqni qabul qilmasliklari (shoshilinch hollar bundan mustasno) kerak va davlat qayd qilish jurnallarida tug‘ruqlarni ro‘yxatga olib, ularning asosiy detallari va natijasini ko‘rsatishlarini ulardan talab qilish lozim.

Tavsiya etilgan adabiyotlar

1. Tulchinskiy T.G., Varavikova E.A. «Jamoat sog‘lig‘ini saqlash» YAngi Fan asoslari. 2003y.
2. Minyaeva V.A., Vishnyakova N.I. Obщestvennoe zdorove i zdravooxranenie. Uchebnoe rukovodstvo.- M.-2009. 655 str.
3. Muminov T.A., Kamaliev M.A., Ayazbaeva A.G. Mediko-sotsialnыe aspektы zdorovogo obraza jizni. Uchebnoe rukovodstvo. Alma-ata-1999. 169 str.
4. Vayner E.N. Valeologiya. Uchebnik. -2010. 445 str.

Modul № 7

Mavzu: Reproduktiv salomatlik. Reproduktiv salomatlik tamoillari. Oila hamshirasining aholi o‘rtasida reproduktiv salomatlikni targ‘ib etish prinsiplari. Kontratsepsiyani targ‘ib etish.
Reja:
– Reproduktiv salomatlik
– Reproduktiv salomatlik tamoillari
– Kontratsepsiya vositalari

2. 2. Maqsad: Bu maruza talabalarga reproduktiv salomatlik va reproduktiv salomatlikning uziga xos tomonlarini yoritadi. Oila xamshirasi oilada ayollar bilan ishlashda reproduktiv salomatlik tamoillarini targib etish va oilani rejalash prinsiplarini urgatadi.

2.3. Ta’limiy maqsadi:
– reproduktiv salomatlik tushunchasini urgatish;
– reproduktiv salomatlikni targib etishda oila xamshirasining vazifasi va maksadini yoritish;
– reproduktiv salomatlik tamoillarini urgatish;
– genderlik tushunchasini kengrok yoritish;

2.4. Tarbiyaviy maqsadi:
– ayol salomatligini kadrlash xaqida kaygurish;
– oilada ayol o‘rni, mexr tuyg‘ularini shakllantirish:
– ona va bola salomatligi oldida masuliyatni kuchaytirish:
– oilada farzandlar sonini kupaytirishda salomatlikka jiddiy karash masuliyatini shakllantirish:

2.5. Rivojlantiruvchi maqsadi:
– soglom avlodni bunyodga keltirish uchun soglom ayol kerakligini anglab etish;
– obod turmush uchun soglom oilani shakllantirish goyasini moxiyatiga etadi;
– «mukaddas vatanda azizdir inson!» shiorini moxiyatiga etish:

2.6. Vazifasi: Oliy malumotli xamshiralarga reproduktiv salomatlik xakida tulik malumot berish. Reproduktiv salomatlikning kursatkichlari, indekslari va maksad, vazifalari xakida tulik malumot berish.

3. Ma’ruza rejasi:
3.1. Reproduktiv salomatlik xakida tushuncha
3.2. Reproduktiv funksiyalarni bajaruvchi azolar xakida tushuncha
3.3. Ming yillik deklaratsiya oldiga kuygan vazifalar
3.4. Bexatar onalik va bolalik tushunchasi

4. Ma’ruza matni
Reproduktiv salomatlik

Reproduktiv Soglik – bu reproduktiv tizim va uning faoliyatiga boglik barcha masalalar borasida fakat kasallik va kamchiliklar yukligi bulibgina kolmay, balki tulik jismoniy, akliy va ijtimoiy muvaffakiyatlar xolati xamdir. Reproduktiv xukuk – – bu barcha er-xotin juftliklar va aloxida shaxslarning bolalar soni, ular orasidagi oralik va ularning tugilish vakti xakida erkin xamda tulik ma’suliyat xisi bilan karor kabul qilishi va buning uchun shart bulgan ma’lumot va vositalarga ega bulish borasidagi asosiy xukuklarni tan olish.
Xalkaro jamiyat, xamda JSST Reproduktiv soglik (RS) va uning muxofazasi masalalariga yuksak urin ajratmokda. 1994 yil Koxirada axolishunoslik va rivojlanish muammolari borasida Xalkaro Konferensiya bulib utdi. Unda RS va Reproduktiv xukuk tushunchalari Deklaratsiyasi kabul kilindi.

RSni muxofaza qilishdagi 12ta tamoyili
• Xavfsiz xomiladorlik
• Bexatar tugruk
• CHilla davridagi malakali yordam
• Abort va uning oldini olish
• Tugruklar oraligini 2-3 yil saklash
• Zamonaviy kontratseptiv vositalar xakida axoliga keng ma’lumot berish
• JYOYUKni oldini olish, tashxislash va davolash; OITS/IIVni oldini olish
• Bepushtlikni oldini olish
• Rak va rak oldi xolatini oldini olish
• Ko‘krak suti bilan boqish targiboti
• Onalik va bolalikni muxofazasi
O‘smirlar RS va jinsiy tarbiyasi

Onalik va bolalikni muxofaza qilishdagi davlat dasturlari
• № 140 1 aprel 1998 y. Ona va bola skriningi
• №46 15 fevral 2000 y. «Soglom avlod»
• №68 5 fevral 2001 y. «Ona va bola»
• №32 25 fevral 2002 y. «Ayollar va usib kelayotgan avlod salomatligini muxofaza qilishdagi kushimcha chora-tadbirlar»
• №242 ot 5 iyulya 2002g «Oilada tibbiy madaniyatni oshirish, ayollar salomatligini yaxshilash, soglom avlod tugilishi va tarbiyasi ustivor yunalishlariga karatilgan chora- tadbirlar xakida»
Davlat dasturlaridagi asosiy yunalishlar
Axoli reproduktiv salomatligini yaxshilash
2. Ona va bola skriningi markazlarini tashkil qilish
3. Uzluksiz o‘qitish tizimini rivojlantirish, reproduktiv salomatlik borasida mutaxassislar malakasini va axoli bilim darajasini oshirish, tibbiy madaniyatni yaxshilash
4. Ayollar reproduktiv salomatligini yaxshilash, tugruklar va bolalar tarbiyasida xalkaro xamkorliklarni kengaytirish
5. Bolalar va tugrukka yordam kursatuvchi muassasalar moddiy texnik bazasini takomillashtirish
6. Respublika gematologik xizmatini rivojlantirish

Odatda ayollar homiladorlik vaqtida ro‘yxatga turishni homiladorlikni erta davridan (12 xaftagacha) boshlashga intilishi kerak. Ko‘p ayollar shunday yo‘l tutadi, lekin aksariyat ayollar transport yo‘qligi, turar joyini masofasi uzoqligi, oilaviy sharoitni tang ahvoldaligi, oila a’zolarini to‘sqinlik qilishi tufayli bu yo‘lni tutmaydi. Birlamchi tibbiy sanitariya tizimida ishlaydigan hamshiralar shunday ayollarni uyiga faol tashrif buyurib, ularga kerakli yordam va parvarishni ko‘rsatishlari lozim. Agar, ayollar davolash profilaktik muassasalarga tashrif buyurishni xohlamasa yoki imkoni bo‘lmasa, ularni kuzatish uchun hamma choralarni bajarishlari kerak. Ularni oqibatsiz, ahmoq yoki erka deb hisoblash kerak emas. Ularga diqqat va kuzatuvga muhtoj insonlarga bo‘lganday munosabatda bo‘lish kerak.
Ayollar maslahatxonasida homilador ayol uchun shaxsiy va almashinuv kartasi ochiladi. Almashinuv kartasida homiladorlikning kechishi, o‘tkazilgan hamma tekshiruvlar yozib boriladi va keyinchalik u ayolning qo‘liga beriladi. Bu karta bilan ayol tug‘ruqxonaga boradi va shu kartaga asoslanib tug‘ruqxona shifokori, tug‘ruqni boshqarish usulini tanlaydi.
Har ko‘rikda shifokor ayolning qon bosimi, bachadon tubi balandligi, homilaning yurak urishi va ayolda shishlar bor yo‘qligini tekshiradi. Bu tekshirishlar homiladorlikning kechishi va homilaning ahvoli haqida ma’lumot beradi.
Homiladorlik davrida ultratovush tekshirish o‘tkaziladi. Uning homila va ayol uchun zarari yo‘q.. Har bir ayol terapevt va stomatolog tomonidan ko‘riladi va EKG o‘tkaziladi. Qo‘shimcha tekshiruvlardan qonda infeksiya bor – yo‘qligi, qon guruhi, rezus-faktor kabilar aniqlanadi. Zarur hollarda lor, okulist, jarroh, nevropatolog kabi shifokorlar maslahati o‘tkaziladi.
Homilador ayol bolaning birinchi qimirlash sanasini eslab qolishi kerak. Bu birinchi homiladorlarda taxminan 20 hafta, qayta homiladorlarda 18 haftalarda kuzatiladi. Bolaning qimirlash vaqti homiladorlik davri va tug‘ruq vaqtini aniqlashga yordam beradi.
Homilador ayolga, folat kislotasi va temir preparatlarini tavsiya etish kerakligini shifokor bilan muhokama qilish lozim. Homiladorlikkacha va homiladorlikning birinchi olti haftasida folat kislotasining qo‘shimcha iste’mol qilinishi (kunlik normasi 0,4 grammdan 1,0 grammgacha), bu homilanang asab tizimining nuqsoni rivojlanish xavfini 50% ga kamaytiradi. Anamnezida nevral nay defekti (etishmovchiligi) bilan bolani tuqqan ayollarga kelgusi homiladorlikni rejalashtirganda folat kislotasi preparatlarini (kuniga 4 mg) tavsiya etish lozim.
Homiladorlik davridagi tekshiruvlar
Ko‘pgina tibbiy maskanlar, patronaj hamshiralar va akusherkalar, homilador ayollarni tug‘ruqdan oldingi, o‘z vaqtidagi tekshiruvlarga, o‘z sog‘liqlari haqidagi suhbatlarga chaqiradilar. Hamshiralar bo‘lg‘usi onalarni tug‘ruqdan oldingi tekshiruvlarga taklif etishi yoki ularning oldiga borishi muhimdir. Ayollar me’yorida kechayotgan homiladorlikda, 7 marta tashrif buyurishlari lozim. Agar asoratli homiladorlik bo‘lsa shifokor qaysi vaqtlarda tashrif buyurish lozimligini o‘zi aytadi.
JSSTning SOG‘LOM OILANI SHAKLLANTIRISH asosiy tamoyillari
• Juda erta farzand ko‘rish: 16 yoshga to‘lmagan ayollarda tos/chanoq yaxshi rivojlanmaganligi sababli tug‘ruq qiyin o‘tishi va uzoq vaqt davom etishi mumkin
• Juda kech farzand ko‘rish: Tibbiy muammolari bor yoki ko‘p bola tuqqan (35 yoshdan oshgan) ayollar uchun farzand ko‘rish juda xavfli bo‘lishi mumkin
• Farzandlar orasidagi davr: tug‘ruqdan so‘ng ayol tanasining to‘la tiklanishi uchun homiladorliklar orasidagi davr 2-3 yil bo‘lishi kerak
• Ko‘p bola tuqqan bo‘lsa: 4 tadan ortiq farzand ko‘rgan ayollarda qon ketish, eklampsiya kabi tug‘ruqdan oldin va keyin jiddiy asoratlar xavfi yuqori
• Agar kasal bo‘lsa: ayol homiladorlik davrida kasal bo‘lishi, o‘zini va rivojlanayotgan homila hayotiga ziyon keltirishi mumkin

Homiladorlikdan saqlanish qarori qabul qilinganidan so‘ng, kontratsepsiya usulini tanlash kerak bo‘ladi. Ayol kontratsepsiyadan foydalanish qaroriga kelishi uchun, ularning turi, afzalligi va kamchiliklari haqida bilib olishi lozim.
Kontratsepsiyaning turli usullari haqida ma’lumotlar berilayotganda, ayolda yoki juftlikda har bir usul haqida qo‘yidagi savollar tug‘ilishi mumkin:
• Usul unumlimi? Homiladorlikdan yaxshi saqlaydimi?
• JYYUKning oldini oladimi? Qanday qilib JYYUKning oldini oladi?
• U xavfsizmi? Agar ayolda qandaydir tibbiy muammolar bo‘lsa, oilani rejalashtirishning ba’zi usullari unga mos kelmasligi mumkin.
• Undan foydalanish osonmi?
• Turmush o‘rtog‘i ham oilani rejalashtirish usullaridan foydalanishga rozimi?
• Ehtiyotkorlikni talab qiluvchi va patsientni xavotirga solayotgan holatlar bormi? Masalan, istalgancha farzand ko‘rgan yoki ko‘krak suti bilan boqayotgan ayollar.
• Usulning narxi arzonmi?
• Uni topish osonmi? QVPga yoki poliklinikaga tez-tez borib turish zarurmi?
• Usulning nojo‘ya ta’siri muammo keltirib chiqarishi mumkinmi?
• YOdda tuting, har bir juftlik o‘ziga mos keladigan usulni faqat o‘zi tanlashi kerak.

6. maruza jixozlari:
– Tarqatma materiallar;
– maruzaning prezentatsiyasi;

7. Nazorat uchun savollar:
1. Oilani rejalaщ deganda nimani tushunasiz?
2. Reproduktiv xukuk nima?
3. Reproduktiv salomatlik tarifini ayting?
4. Istalmagan xomiladorlikdan kanday saklanish mumkin?
5. Bexatar onalik nima?
6. Tugrukdan keyingi depressiya nima?
7. CHilla davrining tamoillarini sanab bering.

8. Ma’ruzaning xronologik xaritasi:
1. Kirish qismi: 5 minut
2. Talabalarga ma’ruzaning nazariy qismini yoritish: 50 minut
3. Tarkatma materiallar asosida ma’ruzani mustaxkamlash : 10 minut
4. Fikr muloxazalarni auditoriya bilan almashish: 25 minut

9.Foydalangan adabiyotlar ro‘yxati

Asosiy adabiyotlar:
1. O‘zSSVning 6 sentyabr 2005 yildagi 425-sonli “O‘zbekiston Respublikasida birlamchi tibbiy – sanitariya muassasalarida homiladorlarga ko‘rsatilayotgan xizmatning samaradorligini oshirish uchun zamonaviy texnologiyalarni kiritish” nomli buyrug‘i
2. 6 dekabr 2004 yildagi Sog‘liqni Saqlash Vazirligining 535- sonli buyrug‘i, № 10- ilova
3. “Tug‘ruqdan oldin, perinatal va tug‘ruqdan so‘ng yordam” o‘quv qo‘llanmasi (BSST),
4. “Ota-onalar maktabida maslahat ishlari olib borish” trenerlar uchun qo‘llanma (Healthy Family/Project HOPE)
5. “Bexatar onalikni ta’minlash ” va “Reproduktiv salomatlik” o‘quv qo‘llanmalari (Project HOPE)
6. “Ona va bola salomatligi” albomi, “Ayollar va bolalar salomatligini mustahkamlash” Loyihasi tomonidan tayyorlangan va nashr etilgan, 2008
7. “Samarali perinotal yordam” o‘quv dasturi, JSST
Internet saytlari; www.tma.uz, http://www.ziyonet.uz,

Modul № 8
Mavzu: Oila tibbiyoti hamshirasining oilada go‘daklar bilan ishlash tartibi. Birlamchi tibbiyot tizimida patronaj hizmati. YAngi tug‘ilgan chakaloklarni parvarish qilish.
Reja:
– Go‘dak tavsifi
– Go‘daklarga davolash ishlarini tashkil etish
– YAngi tug‘ilgan chaqaloqni parvarish qilish

2. 2. Maqsad: Oila xamshirasining oilada soglom va bemor go‘daklarga xamshiralik yordamini tashkil etish juda katta masuliyatni talab etadi. Bu esa, go‘dak va uning ota – onasi Bilan xamshiraning uzaro munosabatlarini uz ichiga oladi. Bundan maksad; oilada xamshiralik ishini tashkil qilish va ularning ijodiy kobiliyatlarini rivojlantirish.

2.3. Ta’limiy maqsadi:
– oila xamshirasi uchun uyda go‘daklarga patronaj tibbiy xizmat kursatish koidalarini urganish;
– uyda go‘daklarga tibbiy patronaj xizmat kursatishda xamshiraning vazifasi va maksadini yoritish;
– go‘daklarga patronaj tibbiy xizmat kursatish tamoillarini urgatish;
– uyda go‘daklar uchun patronaj tibbiy xizmat kursatish afzalliklari va kamchiliklarini anglatish;

2.4. Tarbiyaviy maqsadi:
– oila xamshirasining go‘daklarni parvarish kilayotgan yosh onalar bilan ishlash tartiblari xaqidagi malumotlarga ega bo‘lish;
– oilada go‘daklarga va tukan ayolga nisbatan insonparvarlik, mexr tuyg‘ularini shakllantirish:
– neonotologiya soxasi buyicha o‘z bilim darajasini kengaytirish:
– oilada chala tugilgan go‘daklar bilan extiyotkorlik bilan ishlash, aniqlik va masuliyatni shakllantirish:

2.5. Rivojlantiruvchi maqsadi:
– talabalarni masuliyatlilikka davat etish;
– talabalarni go‘daklarni parvarishlash nazariyalari buyicha ijodiy yondoshishga yo‘llash;
– talabalarda mantiqiy, mustaqil fikrlashni va mustaqil muloxaza yuritishni shakllantirish:

2.6. Vazifasi: Oliy malumotli xamshiralarga uyda go‘daklarga nisbatan patronaj tibbiy xizmat kursatish tamoillari xakida malumot berish. Oila xamshirasining oilada yosh onalar bilan ishlash xakida malumot berish.

3. Ma’ruzada urg‘u beriladi:
– Bolalar poliklinikasi strukturasiga:
– Poliklinikaning ish tartibiga:
– Go‘daklarga parvarish ko‘rsatishda hamshiralar o‘rniga:
– CHilla davri tamoyillariga.

4. Ma’ruza matni

Go‘dak tavsifi

Bir yoshgacha bo‘lgan bola – go‘dak deb ataladi. Tug‘ildan keyin to‘rt xaftagacha u chaqaloq deb ataladi. Oy kuni to‘lib tug‘ilgan bola vazni 3200 – 3500 gr, bo‘yi 49 – 53 sm ni tashkil etadi. Xayotining dastlabki 3 – 4 kunida vaznining 100 – 300 gr kamayadi. Bu normal fiziologik vazn kamayishidir. Ikkinchi xaftaning oxiriga borib aksariyat bolalar tug‘ilish vaqtidagi dastlabki vaznga etib oladi. CHaqaloqning boshi katta (bosh aylanasi ko‘krak qafasi aylanasidan 1-2 sm ortiq bo‘lib, 33-36 smni tashkil kiladi. Qo‘llari uzun, oyoqlari kalta bo‘ladi. 1 yoshga kelib bosh aylanasi 10 – 11 sm ga oshadi. CHaqaloqning bosh aylanasi 34 sm ko‘krak qafasi aylanasi 33 sm ga teng. CHaqaloqning terisi nozik – pushti rang, mayin bo‘ladi. Tug‘ilgandan keyin teri okish, yog‘li massa bn qoplangan bo‘ladi. U yog‘ bezlarini ajralib chiqishidan bo‘ladi va xomilani tug‘ruq yo‘llarining oson o‘tishiga yordam beradi.
CHaqaloqning terisi yupqa, salga shikastlanadi. Unda qon tomirlari juda ko‘p bo‘ladi. Terining ter bezlari yaxshi rivojlanmagan bo‘ladi. CHaqaloqning suyak to‘qimasi yumshoq. egiluvchan bo‘lib, unda mineral moddalar kam bo‘ladi. Bosh suyaklari ham yumshoq, bir biri bilan birikmagan 3 yoki 4 ta suyak birikmalarida yumshoq soxalar likildoqlar qoladi. Umurtqa pog‘onasida fiziologik bukiklar shakllanadi: bo‘yin kukrak bel. CHaqaloqning ko‘krak qafasi bochkasimon bo‘ladi. Qovurg‘alar gorizontal joylashgan bo‘ladi. Muskul sistemasi xali etarli rivojlanmagan bo‘ladi. Tug‘ilgandan keyin muskul tonusi oshgan bo‘ladi. SHu sababli bolani «embrional poza» saqlanib qoladi. Boshi ko‘krakga egilgan qo‘llar bukilgan va badanga yopishgan bo‘ladi. Qo‘llarning muskul tonusi 2 – 2,5 oyligida oyoqlarniki 3 – 4 oyda normallashadi.

Davolash ishlarini tashkil etish:

a) poliklinika va uydagi qabul paytida davolash – profilaktik yordam ko‘rsatish;
b) ixtisoslashgan tibbiy yordam ko‘rsatish bo‘yicha mutaxassis – vrachlar konsultatsiyasini tashkil etish;
v) mehnatga layoqatsizlik hollarini ekspertiza qilish.
– Tegishli ko‘rsatmalarga asosan kasal bolalarni dispanser nazoratiga olish, davolash-sog‘lomlashtirish tadbirlarini o‘tkazish.
– Epidemiyaga qarshi ishlrni olib borish:
a) yuqumli kasalliklar bilan xastalangan bolalarni o‘z vaqtida aniqlash, ularni izolyasiya qilish, kerak bo‘lganda shifoxonaga yotqizish;
b) infeksiya o‘chog‘i ustidan nazorat o‘rnatish;
v) profilaktik emlashlarni tashkil etish va o‘tkazish;
g) DSENM bilan bog‘liq holda epidemiyaga qarshi tadbirlar o‘tkazish.
5.Sanitariya – maorifi ishlarini tashkil etish:
a) ota – onalar, bolalar orasida tibbiy, gigienik bilimlarni tarqatish;
b) ota – onalarga bolalarni sog‘lom tarbiyalash bo‘yicha maslahatlar berish;
v) sog‘lom turmush tarzi ko‘nikmalarini ota – onalar va bolalar orasida shakllantirish bo‘yicha ishlar olib borish;
6.Hududdagi bolalarning jismoniy rivojlanishi, kasallanishi va o‘lim hollari sabablarini chuqur o‘rganish, ularni kamaytirish bo‘yicha chora – tadbirlar ishlab chiqish va o‘tkazish.
7. Tibbiy hujjatlarni yuritish va o‘z faoliyatini tahlil qilish.
Hudud pediatriya xizmatining asosiy usullaridan biri dispanser usuli bo‘lib, u bir nech bosqichda olib boriladi:
1-bosqich (sog‘lom bolalarni kuzatish) bir – biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan bir necha davrlarni o‘z ichiga oladi.
Birinchi davr – homilani antenatal davrda muhofazalash. Buning uchun homilador ayolning salomatligini ayollar konsultatsiyasi akusher – ginekologi bilan birgalikda uzviy ayollar maslahatxonasi har bir homilador ayol to‘g‘risida, bolalar poliklinikasini o‘z vaqti xabardor qilib turadi. Bolalar poliklinikasi homiladorlikning 28-32-36 haftalarida tug‘ruqqacha davrdagi patronaj o‘tkazadi. Odatda tug‘ruqqacha patronajni hudud hamshirasi olib boradi. Pediatr esa turmush sharoiti noqulay bo‘lgan homiladorlik asoratlar bilan kechayotgan ayollarni patronaj qiladi.
2-patronajdan boshlab ayolga bo‘lajak chaqaloqni parvarish qilish, uyda kerakli sharoit yaratish bo‘yicha tavsiyalar beriladi.
Bolalar poliklinikasi ayollar maslahatxonasi bilan birgalikda «Onalar maktabi»ni tashkil etadi.
Ikkinchi davr – chaqaloqni tug‘ruqxonadan chiqqandan so‘ng dinamik kuzatish. Bunda pediatr, hudud hamshirasi bilan birgalikda onani tug‘ruqxonadan chiqqan kunining birinchi 3 kunida uyda kuzatish lozim. Ikkinchi patronaj ikkinchi haftada, uchinchi va to‘rtinchi patronaj 3-4 haftada o‘tkaziladi.
Ushbu davrdagi patronajning asosiy maqsadi bolani parvarishlash, ratsional ovqatlantirish, raxit va boshqa kasalliklarnng oldini olish, uy sharoitidan kelib chiqqan holda chaqaloqqa optimal sharoit yaratish bo‘yicha tavsiyalar berishdan iborat.
Uchinchi davr – bolaning birinchi yoshida har oyida dinamik kuzatib borish. Bu davrda doim bolaning jismoniy, asab – ruhiy rivojlanishiga kompleks baho berilib boriladi. Vrach pediatr har bolalar salomatligi to‘g‘risidagi xulosasini «Bolalarning rivojlanish tarixi»ga belgilab boradi.
To‘rtinchi davr – 1 yoshdan 7 yoshgacha bolalarni dinamik kuzatish. Bunda uyda tarbiyalanayotgan bolalarni hudud pediatri uzluksiz kuzatib boradi. Kuzatishlar 2 yoshda – 1 yilda to‘rt marta, kvartalda – 1 marta; 3 yoshda – 2 marta (2 yosh 6 oy va 3 yosh) so‘ngra bir yilda bir marta, bolaning 5-7 yoshlarida ular maktabga borishlaridan oldin kompleks holda tibbiy ko‘rikdan o‘tkaziladi.
SHunday qilib, birinchi 7 yoshda bolalar hudud pediatrlari tomonidan doimiy dinamik kuzatib salomatligiga baho berilib boriladi.
II-bosqich. Bemor bolalarni kuzatish. Salomatligida biror bir o‘zgarish aniqlangada yoki bolada kasallik qayd etilganda bunday bolalar hudud pediatri va mutaxassis vrachlar tomonidan alohida tuzilgan reja asosida individual ravishda kuzatib boriladi. Bunda har bir bolaning salomatlik holati va kasalliklarning turi, xarakteri, kechishiga qarab, maxsus kopmleks davolash – sog‘lomlashtirish tadirlari tuzilib, amalga oshiriladi, Bu esa o‘z navbatida bolalarni dispanserizatsiya qilishning ikkinchi bosqichini tashkil etadi.
Hudud pediatri olingan tegishli ma’lumotlar asosida bolalar salomatligiga kompleks baho beradi va salomatlik guruhini aniqlaydi. Hudud pediatri bolalar salomatligiga kompleks baho berishda kuyidagilarni e’tiborga olishi shart:
– surunkali xastaliklarning mavjudligi yoki yo‘qligi (shu jumladan, tug‘ma anomaliyalar);
– tana a’zo va sistemalarining funksional holati;
– organizmning rezistentlik va reaktivligi;
– jismoniy va asab – ruhiy rivojlanganlik darajasi.
Ilmiy tadqiqotlarning natijasi o‘laroq, hozirgi kunda bizning respublikamizda bolalarni beshta salotlik guruhiga bo‘lish taklif etilgan: 1-guruhni – sog‘lom bolalar tashkil etadi.
2-guruh – sog‘lom, ammo xavfli risk omillarga ega bo‘lgan bolalar. 3,4,5 guruhga – tegishli ravishda kasallik jarayoni kompensatsiya, subkompensatsiya va dekompensatsiya holatidagi bemor bolalar.
1-guruhga kiruvchi bolalar – sog‘lom bolalarni – profilaktik ko‘rikdan o‘tkazish muddatlariga mos holda kuzatib boriladi.
YUqorida qayd etilganidek, bu guruhdagi bolalarga odatda vrach profilaktik, sog‘lomlashtirish va to‘g‘ri tarbiyalash bo‘yicha tadbirlar belgilaydi.
2-guruhga – kiruvchi kasallikka chalinishi xavfi bo‘lgan bolalar vrachning diqqat e’tiborli bo‘lishni talab etadi. CHunki o‘z vaqtida, maqsadli o‘tkazilgan profilaktik, davaolash – sog‘lomlashtirish tadbirlari ularda surunkali xastaliklarni paydo bo‘lishining oldini olishda katta samara beradi.
Ushbu guruxdagi bolalarini dinamik kuzatishlar soni va muddatini har bir bolaning funksional holati, rezistentligi, surunkali kasalliklarning paydo bo‘lishi darajasiga qarab individual tartibda belgilaydi. Ayrim hollarda ushbu guruhdagi bolalarda ixtisoslashgan davolash – sog‘lomlashtirish tadbirlari ham o‘tkaziladi.
2,3,4 salomatlik guruhlarini tashkil etgan bolalar pediatr va tegishli mutaxassislarda dispanser nazorati ostida bo‘ladi va ulardagi mavjud kasalliklardan kelib chiqqan holda davolanadilar. Bolalarni ularga differensiyalashgan maqsadli yordam berishga imkoniyat yaratadi. Pediatriya hududidagi bolalarni maktabgacha ta’lim muassasalariga va maktabga borishga tayyorlash profilaktik ishini muhim bo‘lagi hisoblanadi. Ushbu tadbir 2 qismdan, ya’ni umumiy va xususiy – maxsus tayyorgarlik qismlaridan iborat,
Umumiy tayyorlash – bolalarni jsmoniy, asab – ruhiy rivojlanishi, salomatligini saqlagan holda oilada tarbiyalashni to‘g‘ri tashkil etish kabi bir – biri bilan uzviy bog‘liq.Umumiy tayyorlash – bolalarni jismoniy, asab – ruhiy rivojlanishi, salomatligini saqlagan holda oilada tarbiyalashni to‘g‘ri tashkil etish kabi bir – biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan tadbirlarni sistematik ravishda o‘tkazishni o‘z ichiga oladi.
Bolalar xastalanganda ularni o‘z vaqtida aniqlash, davolash, tegishli mutaxassislar orqali konsultatsiyalar uyushtirish orqali hudud pediatri davolash ishlarini samaradorligini oshirib boradi.
Bolalar kasal bo‘lganda chaqiriq orqali hudud pediatri uning uyiga boradi va doimiy ravishda bola tuzalguncha nazorat qilib boradi, kerak bo‘lganda mutaxassislar konsultatsiyasini tashkil etadi. Bolani uyda davolash masalasini vrach pediatr boladagi o‘tkir, surunkali xastalikning turi, xarakteri, kechishi, bolaning salomatlik holati, yoshi, uy sharoitini e’tiborga olgan holda hal qiladi.
Birinchi bor bemor bolaning uyiga borganda bolani davolanish, ovqatlanish, parvarishlash, kun tartibi bo‘yicha tavsiyalar beradi.
Keyingi uyga qatnovlar va bolani kuzatish muddatini vrach uning salomatlik holatiga qarab belgilaydy.
Bolani davolash ishlari samarasiz bo‘lganda yoki ahvoli yomonlashganda davolovchi vrach, bo‘lim mudiri bilan birgalikda uni statsionarga yotqizish bo‘yicha choralar ko‘radi.
Agar biror sabablarga ko‘ra bola statsionarga yotqizilmasa (statsionarda o‘rinning yo‘qligi, karantin, ota – onalar hohlashmasa) uyda statsionar tashkil etiladi. Bunday hollarda vrach va hamshira tomonidan bolaning salomatligi har kuni kuzatilib boriladi, bola o‘z navbatida kasallikning og‘irligi, kechishi, xarakteriga mos holda kompleks davolanadi, tegishli muolijalarni oladi. Hudud hamshirasi vrach belgilagan tavsiyalarni bajarib boradi. Ota – onalar tomonidan bolani davolash. Tarbiyalash bo‘yicha vrach belgilagan amallarni bajarilishini nazorat qiladi.
Hudud pediatri o‘z faoliyati tegishli tibbiy hujjatlarni to‘ldirib boradi.

6. maruza jixozlari:
– Tarqatma materiallar;
– maruzaning prezentatsiyasi;

Foydalangan adabiyotlar ro‘yxati

Asosiy adabiyotlar:

1. O‘zSSVning 6 sentyabr 2005 yildagi 425-sonli “O‘zbekiston Respublikasida birlamchi tibbiy – sanitariya muassasalarida homiladorlarga ko‘rsatilayotgan xizmatning samaradorligini oshirish uchun zamonaviy texnologiyalarni kiritish” nomli buyrug‘i
2. 6 dekabr 2004 yildagi Sog‘liqni Saqlash Vazirligining 535- sonli buyrug‘i, № 10- ilova
3. “Tug‘ruqdan oldin, perinatal va tug‘ruqdan so‘ng yordam” o‘quv qo‘llanmasi (BSST),
4. “Ota-onalar maktabida maslahat ishlari olib borish” trenerlar uchun qo‘llanma (Healthy Family/Project HOPE)
5. “Bexatar onalikni ta’minlash ” va “Reproduktiv salomatlik” o‘quv qo‘llanmalari (Project HOPE)
6. “Ona va bola salomatligi” albomi, “Ayollar va bolalar salomatligini mustahkamlash” Loyihasi tomonidan tayyorlangan va nashr etilgan, 2008
7. “Samarali perinotal yordam” o‘quv dasturi, JSST
Modul № 9

Mavzu: Ko‘krak suti bilan boqishning ahamiyati. Bolalarni ovqatlantirishda qo‘shimcha ovqatlarni kiritish. Ona ko‘krak suti bilan boqishda kuzatiladigan qiyinchiliklarlar, ularni bartaraf qilishda kullaniladigan usullar. Bolalarni ovqatlantirish.

2. 2. Maqsad: Oila xamshirasining oilada yosh onalar bilan ishlash prinsipi va sog‘lom bolani boqishda ona sutining afzallik tomonlarini yoritib berish. Bundan maksad; oilada yosh onalar bilan ishlashda xamshiralik o‘rnini rivojlantirish.

2.3. Ta’limiy maqsadi:
– oila xamshirasi uchun uyda yosh onalarga tibbiy xizmat kursatish koidalarini urganish;
– uyda go‘daklarga ona sutining nechog‘li ahamiyatli ekanligini uqtirishni o‘rgatish;
– yosh onalarga go‘daklarni ko‘krak bilan boqishda gigienik qoidalarni o‘rgatish;
– uyda ko‘krak bilan boqishda afzalliklarini yoritish;

2.6. Vazifasi: Oliy malumotli xamshiralarga uyda go‘daklarni ratsional ovqatlantirish tamoillari xakida yosh onalarga malumot berish.

3. Ma’ruza rejasi:
1. Bolani tabiiy sut bilan boqish.
2. Ona va bola sog‘ligi uchun ko‘krak suti bilan emizishning afzalliklari

Ma’ruza matni

Tabiiy – ko‘krak suti bilan ovqatlantirish. Bu bola tug‘ilgandan 1-1,5 yil ichida adekvat ovqatlantirishning tabiiy shakli hisoblanadi. Ko‘krak suti bilan emizish bola hayotining birinchi 6-oyligida to‘g‘ri ovqatlantirishning yagona usuli hisoblanadi. Tug‘ruqxonada chaqaloqni birinchi marta ko‘krakga qo‘yish birinchi muloqot muolojasi bilan olib boriladi.
Vaqtiga etib tug‘ilgan chaqaloqda tug‘ilgandan so‘ng 102-150 min orasida ovqat qidirishning tug‘ma dasturiga asosan ko‘krakni emish uchun imkoniyatlar bor: ona ko‘kragiga emaklab borish, og‘zini katta ochgan holda qo‘l va og‘izning koordinatsion xarakati bilan ko‘krak uchini qidirish, ko‘krakni so‘rish va uyqusi kelgunicha emish.
Ko‘krak bilan emizishni bola tug‘ilgandan keyin birinchi soat davrida boshlash kerak, chunki bu vaqtda bolaning ikkala refleksi (qidiruv va so‘rish), ko‘krak bezi sohasi sezgirligi onaning taktil stimulyasiyasi bu vaqtda yuqori bo‘ladi. Tug‘ruqdan keyin teri muloqoti yaqinroq bo‘lishi kerak, asoratlanmagan tug‘ruqdan so‘ng, ona qorniga bolani yotqizib qo‘yish tavsiya etiladi.

Doimiy ko‘krak suti va sigir suti (100 mlda) tarkibi va bola ozuqa aralashmasi tarkibi to‘g‘risida tavsiya

№ Komponentlar Ko‘krak suti o‘rtacha kiymati Bola ozuqa aralashmasi Sigir suti
1 Energiya (kdJ) 280 250-315 276
2 Energiya (kkal) 67 60-75 66
3 Oqsil (g) 1,3 1.2-1,95 3,2
4 YOg‘ (g) 4,2 2,1-4,2 3,9
5 Uglevod (g) 7 4.6-9,1 4,6
6 Natriy (mg) 15 13-39 55
7 Xlor (mg) 43 32,5-81 97
8 Kalsiy (mg) 35 59 120
9 Fosfor (mg) 15 16,3-58,5 92
10 Temir (mg) 76 325-975 60
11 vitA 60 39-117 35
12 Vit S 3,8 5,2 1,8
13 Vit D 0,01 0,65-1,63 0,08

Ona va bola sog‘ligi uchun ko‘krak suti bilan emizishning afzalliklari
Emizikli bola uchun:
• Dispeptik kasalliklarning tarqalishi va davomiyligi pasayadi
• Respirator infeksiyalardan himoyani ta’minlaydi
• Otit va otit qaytalanishining tarqalishini kamaytiradi
• CHaqaloqlar nekrotik enterokoliti, bakteremiya, meningit, botulizm va siydik yo‘llari infeksiyasidan himoyalaydi
• Autoimmun kasalliklarga moyillikni kamaytiradi
• To‘satdan o‘lim sindromiga moyillikni kamaytiradi
• Sigir sutiga allergiya rivojlanishi moyilligini pasaytiradi
• Katta yoshdagi bolalarda semirishga moyillikni kamaytiradi
• Sut tarkibida yarim to‘yinmagan yog‘ kislotalarni borligi tufayli psixomotor rivojlanish va ko‘rish o‘tkirligi oshadi
• IQ shkalasi bo‘yicha aqliy rivojlanish ko‘rsatgichi ortadi, bu sut tarkibidagi omillar yoki yuqori stimulligi bilan bog‘liq
• Jag‘ nuqsonlari kamayadi

Ona uchun:
• Bola tug‘ilgandan keyin ko‘krak bilan emizishni erta boshlash, onaning tug‘rukdan keyin kuch tiklashiga, bachadon involyusiyasi tezlashuviga va qon ketishni oldini olishga, shu bilan birga onalar o‘limini pasayishiga, onada gemoglobin zahirasini saqlashga, qon ketishini pasayishi hisobiga, uning organizmida temir miqdorini ko‘payishiga olib keladi
• Klimaks oldi yoshi davrida ko‘krak bezi saramasiga moyillikni kamaytiradi
• Tuxumdonlar saramasiga moyillikni pasaytiradi
• Suyaklar mineralizatsiyasini yaxshilaydi va shu orqali klimaks oldi yoshi davrida son suyagi sinishiga moyillikni pasaytiradi

CHaqaloqlar hayotining birinchi kunlarida og‘iz sutining ahamiyati.
Og‘iz suti xarakteristikasi
Og‘iz suti – sariq yoki kulrang-sariq rangdagi elimsimon, quyuq suyuqlik, homiladorlikning oxirida va tug‘ruqdan keyin birinchi 3 kunida ajraladi. Isitilganda engil eriydi. Og‘iz sutida oqsil, vit A, karotin, askorbin kislotasi, vit V12, E, tuzlar, doimiy sutga nisbatan ko‘p bo‘ladi. Albumin va globulin fraksiyalari kazeindan ko‘proq. Kazein laktatsiyaning 4-kunidan boshlab paydo bo‘ladi, uning miqdori asta-sekin ko‘payadi. Bolani ko‘krakga qo‘yishdan oldin og‘iz sutida IgA, yog‘ va sut shakari etuk sutga nisbatan kam bo‘ladi. Og‘iz suti oqsili bola oqsil zardobiga o‘xshashligi sababli o‘zgarmagan holda so‘riladi. Og‘iz suti gemotrof va amniotrof oziqlanish davrlari o‘rtasidagi oraliq shakli va laktotrof oziqlanish boshlanishi hisoblanadi. Birinchi kunlarda og‘iz sutining energetik qiymati 1500 kkal/l, 2-kunda – 1100kkal/l, 3 – kunda 800 kkal/lga teng keladi.
Etuk (doimiy) sut – bir necha kundan keyin ishlab chiqiladi, uning miqdori oshadi, ko‘krak bezlari to‘lishadi, shishadi va og‘ir bo‘ladi. Bu xolat «sutni o‘tishi» deb ataladi.
Erta sut – emizishning boshida ishlab chiqiladi.
Kechki sut – emizishning oxirida ishlab chiqiladi. Rangi ok, erta sutga nisbatan unda yog‘lar ko‘p. Bu yog‘ tabiiy ovqatlantirishda asosiy energiya manbai bo‘lib hisoblanadi. Erta sut kechki sutga qaraganda, havorang tusda, u ko‘p hajmda ajraladi va boshqa komponentlar bilan ta’minlaydi. Birinchi 6 oyligida issiq iqlim bo‘lishiga qaramay, qo‘shimcha suyuqlik ichirish mumkin emas. Agar bola chanqashni suv bilan qoniqtirsa, ko‘krak sutini kam miqdorda emadi.

Ona sutining afzalliklari:
1. Og‘iz suti va ona sutida ichak infeksiyasi chakiruvchisiga, esherixiy, shigella, enterovirus, respirator infeksiyaga, virusli kasalliklar qo‘zg‘atuvchisiga, bakterial infeksiyalarga qarshi antitelolar bor.
2. Og‘iz sutida immunoglobulinlarning barcha sinflari, asosan IgA (90%) bor. Laktatsiyada uning miqdori kamayadi, lekin sutkalik talabi yuqoriligicha qoladi. Bu immunoglobulin invaziyaga qarshi birinchi himoya vazifasini o‘taydi, bakteriyalar adgeziyasini pasaytiradi, viruslarni neytrallaydi, allergizatsiyani kamaytiradi.
3. Laktatsiyaning birinchi 4-haftasida ona sutida laktoferrin (50-100mg/l) bo‘ladi, u fagotsitozni aktivlashtiradi, ichakda ionizatsiyalashgan temirni bog‘laydi, bakterial florani yangidan hosil bo‘lishini bloklaydi. U sutdagi umumiy oqsilni 15-20%ini tashkil qiladi. Sigir sutida laktoferrin 10-15 marta kam.
4. Og‘iz sutida S3 komplement komponentlari (30mg kunda) va S4 (10mg kunida) mavjud.
5. Ona sutida sigir sutiga qaraganda lizotsim miqdori 100-300 marta yuqori bo‘ladi. Uning ta’siri bakteriya qobigini zararlashdan iborat, so‘lakda amilazaning hosil bo‘lishini stimullaydi, oshqozon kislotaligini ko‘taradi.
6. Ona sutida bifidus-faktor bor, uning aktivligi sigir sutiga nisbatan 100 marta yuqori. Bu uglevod bifidus flora, sut va sirka kislotasi hosil bo‘lishini ta’minlaydi, o‘z navbatida stafilokokk, salmonella, shigella, esherixiy o‘sishiga to‘sqinlik qiladi. Tabiiy ovqatlantirishda ichakda laktobakterin va boshqa mikroorganizmlarning nisbati 1000:1; sun’iy ovqatlantirishda esa – 10:1ga teng.
7. 1 ml ona suti tarkibida 0,5-1 mln gacha tirik hujayralar, makrofaglar 50-80%, limfotsitlar – 10-15% Sutdagi makrofaglar interferon, laktoferrin, lizotsim, komplement komponentlarini sintezlaydi, ular o‘z hususiyatlarini ichak infeksiyalarida ham saqlaydilar.
8. Ona sutiga allergiya aniq emas, bir yoshgacha bo‘lgan bolalarda sutli aralashmaga allergiya esa 18%ni tashkil qiladi.
9. Ona suti, asosan og‘iz suti, sigir sutidan farqli, o‘z tarkibida gipofiz, qalqonsimon bez gormonlarini saqlaydi.
10. Ona sutida 30 ga yaqin ferment bor, ular gidrolizda qatnashadi, bu ona sutining yuqori hazm bo‘lishini ta’minlaydi.
11. Ona sutida oqsil 2 marta kam, lekin uglevodlar (laktoza) xayvon sutiga nisbatan ko‘proq. YOg‘lar miqdori bir xilda. Uglevodlarning energetik bahosi ona sutida – 45%, sigir sutida – 30%, yog‘ – 50% energetik qiymatini tashkil qiladi.
12. Ona sutida sigir sutiga qaraganda kul kamroq bo‘ladi.
13. Zardobdagi laktoalbumin va laktoglobulinlar miqdori kazeinogenga nisbati 3:2 ni tashkil etadi, shuning uchun moslashtirilgan aralashmalar zardobli oqsil bilan to‘yingan. Ona sutida proteolitik fermentlar ham bo‘ladi.
14. Ko‘krak sutida yog‘larni asosiy komponentlari – uch glitseridlardir. Bolalarda oshqozon osti bezi lipazasi aktivligi pastligi va kon’yugatsiyalashgan o‘t tuzlarining past konsentratsiyasi yog‘ gidrolizini qiyinlashtiradi. Ko‘krak sutida palmitin kislota miqdori past, u engil gidrolizni ta’minlaydi.
15. Ko‘krak sutida sut glyukozasi (laktoza) sigir sutiga nisbatan ko‘proq, ko‘krak sutida – laktoza, ingichka ichakda sekin hazm bo‘ladi va yo‘g‘on ichakda grammusbat bakterial flora o‘sishini ta’minlaydi.
16. Ko‘krak sutida kalsiy va fosforning nisbati 2-2,5:1, sigir sutida -1:1, bu ularning so‘rilishi va hazm bo‘lishigata’sir ko‘rsatadi. Ko‘krak sutida kalsiyning hazm bo‘lish koeffitsienti 60%, sigir sutida – jami 20%. Ona suti sigir sutiga qaraganda temir, miss, sink, yog‘da eriydigan vitaminlarga boy bo‘ladi.

Ko‘krak yoshidagi bola uchun kerakli sut miqdorini aniqlash usullari
Agar navbatdagi emizishdan keyin go‘dak ko‘krakni qo‘yib yuborsa, «qoniqqan» ko‘rinishga ega bo‘lsa, keyingi emizishgacha tinch uxlasa, demak sut unga etarli bo‘ladi. Sut hajmining etarli ekanligining ob’ektiv belgilariga yosh normasi, tana vazniga qo‘shilishi, boshqa antropometrik ko‘rsatgichlarning ko‘payishi, teri holatining yaxshiligi, yumshoq to‘qimalar turgorining saqlanganligi, peshob va axlat ajralishining normal miqdori kiradi.
Bola hayotining birinchi 10-kunida kerakli sut miqdori etuk tug‘ilgan bola uchun quyidagi formula bilan aniqlanadi:

N.P.SHabalov formulasi:
bir marta emizilgandagi sut miqdori (ml) ═ 3ml x hayoti kuni x vazni(kg)

G.I.Zayseva modifikatsiyasiga ko‘ra, N.F.Filatov formulasi:
Sutkalik sut miqqdori (ml)= 2% tana vazni x hayot kuni

Bola hayotining 10-kunidan boshlab, sutkalik sut miqdori ikki xil usul bilan hisoblanadi:
Geybner-CHerni «xajmiy» usuli.

Ovqat hajmi yoshi va tana vazniga bog‘liq xolda tavsiya etiladi. Bunda tana vazni o‘rtacha yosh normasiga mos kelishi kerak. Sutkalik sut miqdori 1 litrdan oshmasligi kerak.

10 kundan 1,5 oygacha-faktik tana vaznining 1/5 qismi;
1,5-4 oyda-1/6;
4-6-oyda-1/7;
6-12oyda-1/8 faktik tana vaznining qismlarini tashkil qiladi

M.S.Maslov buyicha kaloriyali usul:
Ovqatlanishning energiyali kiymati, bolaning 1 kg tana vazniga quyidagicha bo‘lishi kerak:
Yilning birinchi choragida – 120 kkal/kg sutkada
Ikkinchi choragida – 110kkal/kgsutkada
Turtinchi choragida – 100 kkal/kgsutkada
Bir litr ko‘krak sutida 700 kkal bor.

Bir martalik emizish xajmini aniqlash uchun= sutkalik ovqat xajmi umumiy emizish soniga
Bir yoshgacha bo‘lgan bola sutka davomida 1000-1100 mldan ortiq ovqat qabul qilmasligi kerak*

Sun’iy va aralash ovqatlantirish
Sun’iy ovqatlantirish – bolani ona suti o‘rnini bosuvchi aralashmalar bilan shisha idishdan ovqatlantirish, bunda bolani kuniga bir marta ko‘krak suti bilan emizish yoki ko‘krak suti xajmi 50-100 ml ga teng bo‘lishi ham mumkin.
Sun’iy ovqatlantirish bola uchun fiziologik hisoblanmaydi, bolaning kelgusi hayotidagi biologik xususiyatlarni o‘zgarishi va kasallanish spektrini o‘zgartiradi. Aralash va sun’iy ovqatlantirish faqatgina hayot ko‘rsatmasiga asosan o‘tkaziladi, agar onasida adekvat laktatsiya bo‘lmasa, bolada surunkali och qolishga yuqori moyillik bo‘lsa.
4-10% tuqqan ayollarda adekvat laktatsiya bo‘lmaydi.
Ona tomonidan tabiiy ovqatlantirishga qarshi ko‘rsatmalar:
• Sil kasalligining batsillo ajralishi bilan kechadigan ochiq shakli;
• VICH infeksiyasi;
• O‘ta xavfli infeksiya (chechak, sibir yarasi), qoqshol;
• YUrak, buyrak, jigar kasalliklarining dekompensatsiya davri;
• O‘tkir ruhiy kasalliklar;
• Xavfli o‘smalar;

Agar onasi quyidagi yuqumli kasalliklar – qizamiq, suv chechak bilan kasallangan bo‘lsa, u holda bolaga immunoglobulin yuborilgandan so‘ng ko‘krak bilan emizilsa bo‘ladi. Terlama, surunkali gepatit, ich burug‘, salmonellezda – ona sutini sog‘ib, sterilizatsiyadan keyin bolaga berish mumkin. O‘RVI, angina, bronxit va pnevmoniyadan keyin onaning tana harorati tushsa va umumiy ahvoli yaxshilansa bolani emizishga ruxsat beriladi. Bunda niqobdan foydalanish kerak va emizish orasida ona va bola muloqotini chegaralash kerak.
Bolani emizishga jiddiy qarshi ko‘rsatma, shuningdek sog‘ilgan sut bilan xam boqishga qarshi ko‘rsatma bo‘lib, onaning davosida ba’zi dori vositalarni ishlatish hisoblanadi.

Bola tomonidan ko‘krak sutini emishga qarshi ko‘rsatmalar:
moddalar almashinuvining irsiy kasalliklari, galaktozemiya, fenilketonuriya, laktaza etishmovchiligi.

Bugungi kunda aralash va sun’iy ovqatlantirish sanoat ishlab chiqarishiga asoslangan moslangan quruq va suyuq sut aralashmalari bilan olib boriladi. Bola hayotining birinchi yilida sun’iy ovqatlantirish uchun tarkibida soya saqlovchi sutsiz mahsulotlardan foydalaniladi, ularning ozuqa ahamiyati sigir sutidan tayyorlangan aralashmalardan kam emas. Ular asosan allergik kasalliklarga moyilligi bo‘lgan bolalarda ishlatiladi.
Sun’iy ovqatlantirish texnikasi
Aralash ovqatlantirilganda faqat bitta aralashmani ishlatish, sun’iy ovqatlantirilganda ikkitadan ortiq bo‘lmagan aralashmani qo‘llash qulaydir. Nordonroq aralashmalarni shirin yoki chuchuk bilan berish mumkin, u sutkalik ovqat hajmining 1/3-1/2 qismini tashkil qiladi. Agar nisbatan erta aralash ovqatlantirishga o‘tkazish zaruriyati bo‘lsa (3-5 oylardan oldin) laktatsiyani qo‘zg‘atish uchun emizish sonini ko‘paytirish kerak, keyin bir necha hafta davomida aralashmalar bilan to‘liq bo‘lmagan ustama ovqatlantirish beriladi, so‘ng to‘liq qo‘shimcha ovqat bilan emizish sonini oldingi holatiga qaytiladi. Agar laktatsiya bir me’yorda bo‘lsa (200-400 ml) aralash ovqatlantirishda bolani avval ko‘krakka tutish, so‘ngra sutli bo‘tqani berish kerak bo‘ladi.
Aralash va sun’iy ovqatlantirishda ikki pog‘onali ovqatlantirish tizimidan foydalanish ma’qul: sut miqdorini aniqlash va aralashmani tanlash.
Aralashmalar bolaning tuz va vitaminlarga extiyojini qondiradi. Sun’iy aralashmalarning osmolyarligi baland bo‘lgani uchun ko‘p suyuliqni talab etadi. Buni qondirish uchun bolani ovqatlantirishdan so‘ng yoki oralig‘ida qaynagan suv berish kerak.
Sun’iy ovqatlantirishdagi eng asosiy muammo bu bola organizmiga zarar etkazmaydigan, optimal adaptirlangan sut aralashmalarini tanlash hisoblanadi. Bugungi kunda O‘zbekiston xududida “Nestle” (SHveysariya) kompaniyasi tomonidan tavsiya etilgan sut-qatiq mahsulotlari keng qo‘llanib kelinmoqda. Bir yoshgacha bo‘lgan bolalarga zamonaviy moslashtirilgan sut-qatiq aralashmasi zarur. YAngi “NAN nordon sutli” 1 va 2 aralashmalari ichak mikroflorasi tarkibini yaxshilash, immunitetni mustahkamlash, o‘tkir ichak infeksiyalari rivojlanish xavfini pasayishi, oqsilning oson hazm bo‘lishi va singishi, mikroelementlarning mukammal tarzda singishi va yaxshi hazm qilinishi bilan boshqa sut aralashmalaridan tubdan farq qiladi. “NAN nordon sutli” 1 va 2 aralashmalari ona suti bo‘lmaganda yoki etishmaganda beriladi.
Ba’zi hollarda adaptirlangan aralashmalar «kazeinli formula» deb ataladi. Ularni tayyorlashda sigir sutidan foydalaniladi, uning asosini oqsil komponenti kazeini tashkil etadi.
«Kazeinli» formulalarga quyidagilar kiradi “Similac” (SSHA), “Nestogen” (SHveysariya), «Malyutka» va «Malыsh» (Rossiya).
OPTI PRO ajoyib oqsil komponenti – oqsilning oson hazm bo‘lishi va singishiga yordam beradi.
Birlamchi va ikkilamchi laktaza etishmovchiligi bor bolalarga yangi “NAN Bezlaktoznыy” aralashmasi tavsiya etiladi. Uning afzalliklari: laktoza va saxarozaga ega emasligi, nukleotidlar bilan boyitilganligi, uzun zanjirli polito‘yinmagan yog‘ kislotalari mavjudligi va optimallashtirilgan oqsil tarkibi.
Ovqat allergiyasi, atopik dermatit, ekzemasi bor bolalarga Nestle kompaniyasining “Alfare” gipoallergen aralashmasi tavsiya etiladi.
Adaptirlanmagan sutli aralashmalarni (sigir suti yoki boshka xayvon suti) 9 oydan oldin bolalarga berib bo‘lmaydi.
Aralash ovqatlanish asosan onada gipogalaktiya bo‘lganda tavsiya etiladi. Gipogalaktiyaga shubha bo‘lsa bolada tekshiruv emizish o‘tkaziladi va qo‘shimcha sut miqdori topiladi.
Aralash va sun’iy ovqatlantirishda ham sutkalik sut miqdori tabiiy ovqatlantirish singari aniqlanadi.
Gipogalaktiya – laktatsiya vaqtida sut bezlari ajratish funksiyasining kamayishiga aytiladi. Ko‘pincha onada gipogalaktiya emizish texnikasi buzilganda, ovqatlantirishda yo‘l qo‘yiladigan xatoliklarda, onaning surunkali kasalliklarida, emotsional zo‘riqishda, xolsizlikda, yaxshi uxlamaslikda, emizishga onada va uning oila a’zolarida xoxish bo‘lmaganda kelib chiqadi.
Gipogalaktiyaning erta (tug‘rukdan keyingi birinchi 10 kun) va kechgi turi bor.
Bolaning sutkalik ehtiyojiga ko‘ra sut defitsitiga bog‘liq holda gipogalaktiyaning 4 darajasi ajratiladi:
I – tanqislik 25% gacha;
II – 50%;
III – 75%;
IV – 75% yuqori
Gipogalaktiyaga shubxa bo‘lganda bola emib olgan sut miqdorini aniqlash uchun tekshiruv emizishini kamida uch marotaba o‘tkazish kerak.

Laktatsiyani ushlab turish usullari
1. Kun tartibiga rioya qilish: uyqu – kuniga 10 soat, toza havoda aylanish – kamida 2 soat;
2. Ko‘p suyuqlik iste’mol qilish (kuniga 1,5-2 l)
3. Bolani tez – tez ko‘krakka tutish, tungi emizishni cheklamaslik.
4. R.I.Zeyts bo‘yicha dush va massaj qabul qilish: bolani emizgandan so‘ng va sutni sog‘ib bo‘lgandan so‘ng ko‘krak beziga issiq suv qo‘yish (45° S) bilan bir mahalda massaj (yuqoridan pastga so‘rg‘ichdan periferiyaga) o‘tkaziladi, shu vaqtda sut sog‘iladi. Davomiyligi 5-10 daqiqa, muolaja kuniga ikki mahal o‘ng va chap ko‘krak uchun o‘tkaziladi.
5. Emizishdan 30 daqiqa oldin sutli choy ichiladi.
6. Emiziklik onaga polivitaminlar buyuriladi.

QO‘SHIMCHA OVQATLANTIRISH

Qo‘shimcha ovqat berish deb – emizikli bolalarga ovqat maxsulotlari va suyuqliklarni ko‘krak sutiga qo‘shimcha ravishda berishga aytiladi. Qo‘shimcha ovqat maxsulotlari bolaga 6 oyligidan boshlab beriladi.
Nima sababdan qo‘shimcha ovqat buyurish zarur va bunda nimaga asoslanish kerak?
 Bola o‘sib ulg‘ayishi bilan birga uning harakatlari aktivlashadi va uning ovqatga bo‘lgan va fiziologik extiyojlarini to‘la qondirish uchun ko‘krak suti etishmaydi. Bu extiyojlarni (quvvat, temir va boshqa ona suti bilan kiruvchi kerakli elementlarni) qondirish uchun, o‘sayotgan bolaga qo‘shimcha ovqat buyurish zarur bo‘ladi. Qo‘shimcha ovqat asab-mushak koordinatsiyasining rivojlanishi uchun ham kerak bo‘ladi.
 Qo‘shimcha ovqatni ratsionga to‘g‘ri va o‘z vaqtida kiritish bolaning salomatligini tiklash, ovqatlanish statusini yaxshilash va jismoniy o‘sib ulg‘ayishni ta’minlaydi.
 Bolaga qo‘shimcha ovqat buyurilishiga qaramay ona suti emizikli bola ratsionida asosiy ovqat turi xisoblanadi.
 9 oylik bo‘lguncha bolalarga sigir sutini ichish uchun berish mumkin emas, lekin 6-9chi oylarda qo‘shimcha ovqat tayyorlash uchun sigir sutidan foydalanish mumkin. Bolaga 9-12 oyligidan boshlab sigir sutini ichishga berish mumkin.
 Kam quvvatga ega qo‘shimicha ovqat maxsulotlari quvvatni cheklashi mumkin, shuning uchun o‘rtacha quvvat zichligi 4,2 kDj (1 kkal)/g kam bo‘lmasligi kerak. Bolalarga 2 yoshgacha yog‘ miqdori kam bo‘lgan sut berish mumkin emas.
 Bola ratsionidagi qo‘shimcha ovqat konsistensiyasi, mazasi, va ko‘rinishi jihatdan har – xil bo‘lishi, bir vaqtni o‘zida ko‘krak suti bilan boqishni davom ettirish kerak.
 Qo‘shimcha ovqat mahsulotlari tuzli bo‘lishi kerak emas va ularni tayyorlaganda ovqatga tuz qo‘shilmaydi.

Qo‘shimcha ovqatni qanday berish kerak va kaysi maxsulotlarni bunda ishlatish mumkin?
Qo‘shimcha ovqat 2 turga bo‘linadi:
• Oraliq davridagi ovqat – bu maxsus qo‘shimcha ovqat bo‘lib, emizikli bolani fiziologik va spetsifik ovqatga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish uchun qaratilgan.
• Oila dasturxonidan ovqat yoki uy ovqati – bu erta yoshdagi bolalarning qo‘shimcha ovqat uchun ishlatiladigan maxsulotlari bo‘lib, boshqa oila a’zolari qabul qiladigan mahsulotlar bilan o‘xshash bo‘ladi.

Fakat ko‘krak suti bilan parvarish qilishdan bolani ko‘krak suti bilan emizmaslikka o‘tish davrida, yosh bolalarni asta sekin uy ovqatiga o‘rgatish kerak bo‘ladi. Bola 1 yoshga to‘lganida oila dasturxonidan ovqatlanishga jismonan tayyor hisoblanadi. Og‘ir ovqatlarni ratsionga kiritish davriga va bu mahsulotlarni ko‘krak yoshidagi bolalar qabul qilishga tayyorligi asab-mushak koordinatsiyasining rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Rivojlanishning har xil bosqichlarida kelib chiquvchi ko‘pgina ovqatlanish reflekslari, har xil turdagi ovqatlarning ratsionga kirishini engillashtiradi yoki og‘irlashtiradi.
Bolalar ovqatni og‘ziga olib kelishni, chaynashni va boshqa ovqat qabul qilish shartlarini bajarishni o‘rganganlarida ularni rahbatlantirish juda muhimdir. Bu shartlarni bolaga o‘z vaqtida o‘rgatilmasa, keyinchalik ahloq va ovqatlantirish muommolari tug‘ilishi mumkin.
Bolani sun’iy ovqatlantirishda birinchi qo‘shimcha ovqat (sabzavotli bo‘tqa) ratsionga 4,5-5 oyligida, ikkinchi qo‘shimcha ovqat 5,5 – 6 (sutli bo‘tqa) oydan boshlab kiritiladi. Birinchi qo‘shimcha ovqat vitaminlarga, temirga, mikroelementlarga boyitilgan sutli bo‘tqa bo‘lishi ham mumkin. Tuxum sarig‘i 6 oydan, go‘sht esa 7 oydan boshlab beriladi.
YUqoridagilarni hisobga olgan holda, ovqat mahsulotlarini qo‘shimcha ovqat sifatida bolalar ratsioniga kiritish bolaning jismoniy rivojlanish bosqichlariga va reflekslarning shakllanishiga bog‘liq. Sxematik buni 4 bosqichga bo‘lish mumkin.
1- bosqich. Bolani qoshiq yordamida ovqatlanishga o‘rgatish. Kam miqdorda ovqat berishdan boshlash (taxminan, 1 yoki 2 qoshiq).
2- bosqich. Qoshiq yordamida ovqatlanish ko‘nikmasini o‘rganganidan so‘ng bolaning ovqat ratsionini kengaytirish va harakat ko‘nikmalarini o‘rgatish lozim. Quyuq ovqatlarni bolaga buyurish ularni bemalol tayanchsiz o‘tira olishiga, bir qo‘lidan ikkinchi qo‘liga buyumlarni bemalol olishni bilishini ko‘rsatadi.
3- bosqich. CHaynashni o‘rganish. Harakat ko‘nikmalarini o‘rganganidan va tishlari chiqqanidan so‘ng bolalar narsalarni qo‘lida ushlash va og‘ziga olib borish va ovqatni chaynashni o‘rganadi.
4- bosqich. Bolani ovqatlantirish o‘zi mustaqil kattalar yordamida ovqat qabul qilish bilan birga kechadi.

Qo‘shimcha ovqat kiritishning asosiy qoidalari
Qo‘shimcha ovqat qabul qilishning eng qulay vaqti bu bola qorni ochgan va ona bolaga ko‘p vaqt ajrata oladigan vaqtdir. Kunning birinchi yarmi eng qulay vaqt xisoblanadi.
Qo‘shimcha ovqat kam-kamdan choy qoshigidan boshlab sekin astalik bilan kupaytirib boriladi. Buning uchun o‘rtacha quyuqlikdagi bir massali bo‘tqalardan, masalan guruchli sutli bo‘tqa yoki kartoshkali bo‘tqadan (pyure) boshlash mumkin. Bola qo‘shimcha ovqatga oson o‘rganishi uchun ovqatga sog‘ilgan ko‘krak sutini qo‘shish mumkin. Ko‘krak suti kamayishining oldini olish maqsadida bolaga qo‘shimcha ovqatni ko‘krak suti berilganidan so‘ng buyurish mumkin.
5-6 kundan so‘ng ikkinchi qo‘shimcha ovqatni, yana 5-6 kundan keyin 3-chi yangi ovqatni berish mumkin. Bu vaqt ichida bola ovqat ratsioniga ko‘p komponentli ovqatlarni kiritish mumkin: go‘sht+sabzavotlar, go‘sht+sabzavotlar+donli mahsulotlar.
Qo‘shimcha ovqat quyuq bo‘lishi, lekin bola uni qoshiq yordamida qabul qila olishi kerak.
Qo‘shimcha ovqat assortimenti bo‘yicha har xil mahsulot bo‘lishi kerak.
Donli mahsulotlar tanlanganda glyutensiz: guruch, grechka, jo‘xori va shunga o‘xshashlarni tanlash kerak. Glyuten mannka, perlovka va ovsyanka krupalarida bor.
Kamqonlikni oldini olish maqsadida, temir deposi bo‘lgan go‘sht bir yoshgacha bo‘lgan bolalarning ovqat ratsionidagi eng kerakli mahsulot hisoblanadi. Go‘sht bola 6 oylik bo‘lganidan so‘ng qiymalangan qaynatma holda, keyinchalik to‘g‘ralgan holda buyuriladi. Bolani ovqatlantirishda yog‘siz mol, qo‘y, parranda go‘shtidan foydalaniladi.
3 yoshgacha bo‘lgan bolalar ovqatini tayyorlashda tuz, shakar va boshka ziravorlardan foydalanish shart emas.

Qo‘shimcha ovqatni noto‘g‘ri buyurish nimalarga olib kelishi mumkin?
Bolalarni noto‘g‘ri ovqatlantirish yoki boqish usullari, ularning jismoniy, aqliy rivojlanishining buzilishiga va bu o‘zgarishlar bolaning salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishiga olib kelishi mumkin.
Qo‘shimcha ovqatni o‘z vaqtida bola ratsioniga kiritish muhim rol o‘ynaydi. Juda erta yoki kech qo‘shimcha ovqatni berish bolaning o‘sib ulg‘ayishiga havfli ta’sir ko‘rsatishi mumkin.

Qo‘shimcha ovqatlanishni o‘z vaqtida boshlamaslik bilan bog‘liq bo‘lgan xavf
Juda erta boshlash Juda kech boshlash
Bola ona sutini emmay qo‘yadi, bu esa ko‘krak suti ajralishining kamayishiga va bolaning etarli darajada energiya va ozuqa moddalarini qabul qilishiga to‘sqinlik qiladi. Faqat ko‘krak suti bilan ovqatlan tirish bolaning energiya va ozuq moddalariga bo‘lgan extiyojini to‘liq qondira olmaydi va buning natijasi da bola jismoniy rivojlanishdan orqada qoladi
Kasallik chaqiruvchi mikroblar bilan zararlangan qo‘shimcha ovqat moddalari va suyuqliklar bolada dispeptik kasalliklarga va oziqlanishning buzilishiga moyillikni orttiradi O‘suvchi organizmning mikronutri entlarga bo‘lgan talabini ko‘krak suti to‘lik qondira olmaydi (asosan, temir, vit A, rux)
Ko‘krak yoshidagi bolalarda ichak faoliyatining etuk emasligi ovqat allergiyasiga moyillikni orttiradi. Harakat ko‘nikmalarining optimal rivojlanishi ta’minlanmagan, jumladan, chaynash, yangi ta’m va ovqat strukturasini bola ijobiy qabul qilishi ta’minlanmaydi
Onalarga fertillik tezroq qaytadi

Turli yoshdagi bolalarni ovqatlantirish uchun tavsiya etiladigan ozuqa maxsulotlari («ovqatlanish savati»)

 6-11 oylik bola
• Bo‘tqa (guruchli, grechkali, arpali)+sariyog‘+sut (aralashtirilgan 1:1)
• Non
• Kartoshkali va sabzavotli bo‘tqa
• Go‘sht, baliq, jigar, tuxum sarig‘i
• Qatiq, kefir, suzma
• Mevalar bo‘tqasi yoki sharbati

12-23 oylik bola
• Guruch, makaron mahsulotlari yoki bo‘tqa
• Bo‘tqa (guruchli, grechkali, arpali)+sariyog‘+sut (aralashtirilgan 1:1)
• Non
• Kartoshkali va sabzavotli bo‘tqa
• Go‘sht, baliq, jigar, tuxum sarig‘i
• Qatiq, kefir, suzma
• Mevalar
24 oylik va undan kattalarga
• Non+sariyog‘ yoki go‘sht
• Qatiq+tvorog
• Non, pechene
• Qaynatilgan kartoshka va sabzavot
• Mevalar
• Sigir suti yoki qatiq

SHisha va so‘rg‘ichlar nima uchun zararli?
• SHisha idishdan emizish ich ketishiga moyillikni ko‘paytiradi, tish va o‘rta quloq yallig‘lanishini kuchaytiradi va og‘iz bo‘shlig‘i dinamikasini o‘zgartiradi
• Ko‘krak yoshidagi bola ovqatlantirish vaqtida etarli darajada diqqat e’tibor ololmasliklari xavfi ortadi.
• SHisha idish va so‘rg‘ichlarni cho‘tka bilan doimiy yuvib, keyin qaynatib sterilizatsiya qilish lozim, bunda issiqlik energiyasi ko‘p yo‘qotiladi. SHuning uchun respublikamizning qishloq sharoitida buni amalga oshirish qiyin.
• Ko‘p hollarda shishadagi aralashmalarga shirin qattiq moddalar qo‘shiladi, bu esa tishlar kariesiga moyillikni oshiradi, xuddi so‘rg‘ichlarni asal va shakarga xo‘llab berilgan singari.
• SHisha idishdan ovqatlantirilgan bola ko‘krak sutini yaxshi ema olmaydi. Bu ko‘krak bilan emizish soni va intensivligini buzadi.
Ko‘krak yoshidagi bolalarni emizishni alternativ usuli piyoladan ovqatlantirish hisoblanadi. Bu usulni ko‘pincha ko‘krak bilan emizishni kechroq boshlash kerak bo‘lgan bolalarga tavsiya qilinadi. Piyoladan týg‘ri ovqatlantirish bolaga ovqat kirishini nazorat qilishni boshqarishga yordam beradi; bolani og‘ziga sutni quymaslik kerak.

Piyoladan ovqatlantirishning afzalliklari:
• Bola ovqatlantirilganda tilidan foydalanadi
• Bola o‘zi piyoladan ovqatlanadi, qancha ovqat qabul qilish va uning vaqtini o‘zi belgilaydi
• Piyola shishaga qaraganda xavfsiz, uni suv va sovunda oson yuvsa bo‘ladi.
• SHishaga qaraganda piyolani kamroq olib yuriladi shuning uchun bakteriyalar ko‘payishiga imkoniyat kamroq bo‘ladi.
• Ona yoki bolani parvarishlaydigan boshqa shaxs piyoladan ovqatlantirilganda bolani ushlab turishi va u bilan ko‘prok muloqotda bo‘lishi mumkin, bu esa shishadan ovqatlantirishga nisbatan, bolani ruxiy stimullaydi.
• Piyola bilan ovqatlantirishni 6-oygacha qo‘llash qulay, chunki qoshiq bilan ovqatlantirish ko‘p vaqtni talab qiladi va ona bola to‘yguncha ovqatlantirishni to‘xtattib qo‘yishi mumkin.
6-9-oylik bolalar uchun taxminiy menyu
• Bola talabiga ko‘ra ko‘krak suti beriladi
• bo‘tqa (guruchli, marjumak (grechka), arpali) – sigir suti bilan aralashtirilgan (1:1)-150-200 gr+4 gr sariyog
• kartoshkali va sabzavotli bo‘tqa – 150 gr, maydalangan go‘sht (qush yoki baliq) – 10-30 gr+ o‘simlik yog‘i 5 gr, meva bo‘tqasi yoki sharbati 50 gr.
• Tvorog (suzma) 10-40 gr+qatiq – 100-150 gr, pechene 5 gr, tuxum sarig‘i ½ dona
9-12-oylik bolalar uchun taxminiy menyu
• Bola talabiga ko‘ra ko‘krak suti
• Bo‘tqa (guruchli, grechkali, arpali) sigir sutiga aralashtirib (1:1)-150-200 gr+4 gr sariyog
• Kartoshka va sabzavotlar maydalangan yoki bulakchalarga kesilgan 150 gr, maydalangan go‘sht (qush yoki baliq) -30-60 gr+o‘simlik yog‘i – 5 gr, meva bo‘tqasi yoki sharbati 50 gr.
• Tvorog (suzma) 40-50 gr+ qatiq 150 gr, non 5-10 gr, tuxum, sariyog‘ ½-1 dona, sigir suti – 100-150 gr
12-23 oylik bolalar uchun taxminiy menyu
• Bola talabiga ko‘ra ko‘krak suti
• Bo‘tqa (guruchli, grechkali, arpali) sigir sutiga aralashtirib 250 gr+5 gr sariyog‘, non 10 gr, tuxum 1-dona
• Qatiq (kefir) 200 gr, bulochka-25 gr
• Sabzavotli va go‘shtli sho‘rva (40-50 gr)-200 gr, non-10 gr, mevalar- 100 gr yoki
• SHovla (go‘sht 40-50 gr) – 200 gr, non – 10 gr, meva sharbati – 100 gr yoki
• Moshli sho‘rva -200 gr, non 10 gr, mevalar – 100 gr, tvorog (suzma)-60 gr+qatiq 200 gr, pechene – 15 gr
• Sigir suti 200-300 gr
24 oylik yoshdagi bolalar taxminiy menyusi
• Bo‘tqa (guruchli, grechkali, arpali) sigir sutiga aralashtirib 250 gr+10 gr sariyog‘, non 20 gr, tuxum 1-dona
• Tvorogli blinchik yoki somsa, mevalar -100 gr
• Qovurilgan kartoshka go‘shti bilan – 200 gr, sabzavot va ko‘katli salat 50 gr, non – 40 gr, mevali sharbat – 100ml
• Qatiq (kefir) 200 gr+bulochka 50 gr
• Mastava – 200 ml, non 40 gr, qatiq – 100 ml

Adabiyotlar:
1. Detskie bolezni, pod red. N P. SHabalova, 2010
2. Detskie bolezni, pod red. A.A. Baranova, 2010
3. Detskie bolezni, T.O.Daminov, B.T. Xalmatova, U.R.Babaeva, 2012
4. The five Minute child Health Advisor/ – M. William Schwartz, MD., – 1998, USA
5. A therapist’s guide to pediatric assessment, – Linda King-Thomas, Bonnie J. Hacker, 1987, USA
6. Pediatrics, – Margaret C. Heagarty., William J. Moss, -1997, USA

OILA TIBBIYOTIDA HAMSHIRALIK ISHI
MODULI BO‘YICHA

AMALIY MASHG’ULOTLAR

AMALIY MASHG‘ULOT 1

Mavzu: Oila hamshirasining oila bilan ishlash prinsiplari

Mavzuning o‘tkazish joyi: kafedra o‘quv auditoriyalari, QVP o’quv moduli, oilaviy poliklinika;

Mashg‘ulotning jixozlanishi: tarqatma materiallar, kompyuter slaydlari;

Mashg‘ulot davomiyligi: 6 soat;

Mashg‘ulotning maqsadi: Talabalarga real sharoitida oila hamshirasining ish vazifalarini tushuntirish va QVP, oilaviy poliklinika sharoitlarida ishlash prinsiplarini o‘rgatish.

Mashg‘ulotning vazifalari:
– mavzu bo`yicha talabalar bilimlarni tizimlashtirish, mustaxkamlash;
– oila bilan ishlashda ko`nikmalarini hosil qilish;
– oilaviy poliklinikalarda va QVP larida bemorlarni tekshirish va davolash bo`yicha amaliy ko`nikma larini rivojlantirish;
– aholi o‘rtasida kasalliklarni oldini olish bo`yicha amaliy ko`nikmalar xosil qilish;
– Oilada oila hamshirasi tomonidan parvarishlash bo`yicha olgan bilimlarini mustaxkamlash;

Talaba bilishi lozim:
– oila va nikoh haqidagi tushunchani;
– oila va oila turlarini;
– oila salomatligini baholashni;
– oila salomatligiga ta’sir etuvchi omillarni;
– oilada bemorlarni parvarishlash prinsiplarini;

Talaba bajara olishi lozim:
– oila a’zolari bilan suxbat uyushtirishni;
– oilada bemorlarning axvolini fizikal baxolashni;
– oila xaqida ma’lumot to‘plashni;
– oila a’zolari bilan kasallikka qarshi kurashish chora tadbirlarini olib borishni:

Fanlararo va fan ichida bog`liqlik: ushbu mavzu bo`yicha gigiena, hamshiralik ishi, terapiyada hamshiralik ishi, jamoa salomatligini saqlash va boshqarish fanlari bilan gorizontal va vertikal integratsiya mavjud;

NAZARIY QISM
Oilaga yo‘naltirilgan parvarish oilani hurmat qilish, madaniy odob va ma’lumot maxfiyligini saqlash tamoyillariga asoslanadi. Xonadonlarga tashrif buyurishning bunday yondashuvi hamkorlikka yo‘naltirilgan. Biroq, ma’lumot maxfiyligini saqlashning doim ham imkoni bo‘lmaydi, ayniqsa, oila ehtiyojlarini qondirish uchun siz boshqa sektorlar bilan hamkorlik qilayotganingizda (“Boshqa sektorlar bilan ish olib borish” modulini ko‘ring).
Hamkorlikka yo‘naltirilgan yondashuv quyidagilarni o‘ziga kiritadi:
• Otalar va onalarga ular nima qilishlari kerak/kerak emasligini aytib berish o‘rniga ota-onalar bilan hamkorlik (sheriklik) qilish (muammolar yoki xavfsirashlarni bartaraf qilish ustida birgalikda ishlash).
• U interfaol hisoblanadi va oilalar bilan birgalikdagi maqsadlarni qo‘yishni o‘ziga kiritadi. Siz oilani tekshirish va tashrif mazmunini nazorat qilish o‘rniga muammoni birgalikda hal qilish yondashuvini qo‘llaysiz.
Oilalarga yo‘naltirilgan xizmatlar ta’minotchilari, odatda beshta asosiy xususiyatlarga ega bo‘ladilar (Mak Uilyam va boshqalar, 1998 yil):
1. Bola va boshqa oila a’zolariga nisbatan ijobiylik:
• Erkak va ayol jinsiga mansub ota-onalar, ularning tajriba va bilimlari haqida eng yuksak fikr yuriting, va xulosa chiqarmang.
• Bola va oilaga nisbatan ijobiy bo‘ling va ijobiy harakat qiling.
• Oila bilan yaqin, ijobiy munosabatlarni o‘rnating va ularning ehtiyojlarini aniqlashga harakat qiling.
2. Oilaning ochiq yoki yopiq ehtiyojlariga tezkor munosabat bildirish:
• Bola va oila uchun barcha zarur bo‘lgan va chindan qilinishi mumkin bo‘lgan amallarni qiling.
• Otalar va onalar qo‘rquv va xavfsirashlariga e’tibor qarating, ba’zan ularni to‘xtatib turing va bizning professional muammolarimizni ularga yuklatib qo‘ymang.
• Bolalar, har bir ota-ona va boshqa muhim oila a’zolariga nisbatan shaxsiy va moslashuvchan yondashuvdan foydalaning.
3. Butun oila xotirjamligiga yo‘nalganlik:
• Xizmatlarni faqat bolaga emas, butun oilaga yo‘naltirishga shay bo‘lish.
• Oilaning do‘sti bo‘ling va oilaga nafaqat bevosita bola bilan bog‘liq, balki oilaning xotirjamligiga ta’sir ko‘rsatadigan va, demak, bilvosita bolaga ham daxl qiladigan turli muammolarni uddalashga yordam bering.

4. Do‘stonalik – oilalarga o‘z qo‘shnilaringizga bo‘lgani kabi munosabatda bo‘ling:
• Ota-onalar bilan do‘stlaringizga bo‘lgani kabi munosabat qiling.
• Vaqt o‘tishi bilan yaxshi munosabatlarni o‘rnating.
• Ota-onalar bilan samimiy bo‘ling.
• O‘zaro munosabatlarni rivojlantiring, ishonchni mustahkamlang, ota-onalar bilan ularning xavotirlari haqida so‘zlashish uchun vaqt ajrating, ularni bayonlarini tinglang, rag‘batlantiring va ota-ona hamda bolaga g‘amxo‘rlik qiling.
5. Ziyraklik, o‘zini oilaning o‘rniga qo‘ya olish qobiliyati:
• O‘zingizni oilaning o‘rniga qo‘ying, oilaning muammolari, ehtiyojlari va ustuvorliklarini tushunib oling.
• Xulosa chiqarishdan avval oilalarning hissiyotlarini tekshiring.
Hamkorlikka yo‘naltirilgan yondashuvdan foydalanayotganda, biron tavsiyalarni berayotganda bola va oilaning o‘rnatilgan tartibini kiritishga harakat qiling. Siz qo‘llashingiz mumkin bo‘lgan yondashuvlardan biri – bu Vanderbiltning (Mak Uilyam, 2004 yil) xonadonga tashrif buyurish ssenariysidir. Ushbu ssenariy xonadonga qilinadigan tashrifni qo‘llab-quvvatlashga asoslangan o‘rnatilgan tartibni taqdim etish modeli sifatida keltiriladi.

Bilim ko‘nikma va malakalarni shakllantiruvchi test va topshiriqlar
Test

1. Oila tibbiyoti oilalarga kanday turdagi yordamni kursatadi?
a) tibbiy, ruxiy, ijtimoiy yordam
b) tibbiy, iktisodiy, manaviy yordam
c) ruxiy, madaniy, siyosiy yordam
d) tarbiyaviy, sanitar – okartiruv, ruxiy yordam

2. Oila tibbiyotining eng asosiy akademik tartiblarini sanang:
a) birlamchi, uzluksiz, xar tomonlama
b) ikkilamchi, uzluksiz, bir tomonlama
c) tibbiy, sanitar – okartiruv, xar tomonlama
d) Ruxiy, ijtimoiy, uzluksiz

3. Oila tibbiyotining avvalgi tipdagi tibbiy yordam kursatish variantlaridan afzallik tomonlarini sanang?
a) kasalliklarni oldini olish uchun chukurrok kurash olib boriladi
b) kasalliklarni davolash uchun xar tomonlamayondoshiladi
c) kasalliklarni bartaraf etish uchun malakali kadrlarni tayyorlaydi
d) kasalliklarni davolashda oila azolari bilan xamkorlikda ish olib boriladi

4. Poliklinikaning asosiy tibbiy xujjatlarini sanang:
a) 112/x, 026; 063 shaklidagi formalar
b) 212/x, 326; 163 shaklidagi formalar
c) 234/x, 086; 093 shaklidagi formalar
d) 284/x, 086; 073 shaklidagi formalar

5. Oila poliklinikasida axolini faol kuzatish nechta boskichdan iborat?
a) kasallarni, soglomlarni aniklash va amaliy soglomlarni ruyxatga olish
b) kasallarni davolash, surunkali kasalliklarni aniklash va soglom bolalarni ruyxatga olish
c) kasalliklarni aniklash, surunkali kasalliklarni davolash va soglom onalarni ruyxatga olish
d) kasalliklarni oldini olishni targib etish, kasalliklarni davolash

Muammoli vaziyat

Klaster tuzish. Talabalar kichik guruxlarga bo’linadilar.

Har bir gurux alohida klaster tuzadi. Tuzilgan klaster etalonlarga qarab baholanadi. Har bir tugri topilgan klaster bugini 10 ball baxolanadi;

1-gurux topshirigi. Oila xamshirasining boshka xamshiralardan kanday farki bor?
2-gurux topshirigi. Oila xamshirasining kanday yutuklarini bilasiz?
3-gurux topshirigi. Sizningcha oila hamshirasiga bo‘lgan talabni qanday aniqlash mumkin?

III. «Balik skleti» usuli: «Balik skeleti» sxemasi- muammoning butun doirasini ifoda etish va uning echimini topishga Qoniyat beradi. Tizimli, ijodiy, tahliliy mushohada qilish ko`nikma larini rivojlantiradi. Sxemani tuzish qoidalari. «Suyak» ning Yo’qori qismiga muammo yoziladi, pastki QISMiga esa— ushbu muammolarni echimi borasida faktlar yoziladi.

«Baliq skleti» usuli. Talabalar oldiga muammolar kuyiladi. Xar bir talaba aloxida doskaga chikib uz javob echimini ifodalaydi.

Talabalar oldiga qo`yiladigan muammolar:
1. Oila hamshirasi uchun qanday qadriyatlar juda muhim?
2. Oila hamshirasi oila bilan muloqotga kirish jarayonida nimaga e’tibor berishi lozim?
3. Nima uchun oila hamshirasi boshqa tashkilotlar bilan bog‘liqlikni o‘rnatishi lozim? 3 ta turli xil misollarni keltiring.
4. Boshqa mutaxasissga qanday ma’lumotni xavar qilish lozim?
5. Qanday xarakatlar boshqa mutaxasissga yo‘llanma berilganida bu amaliyotni samarali qilishga ko‘maklashadi?
6. Qanday omillar oila hamshirasi ko‘rsatayotgan xizmatni muvaffaqiyatli bo‘lishiga ta’sir etadi?
7. Nima uchun oila hamshirasiga oila yashayotgan xududda keng jamoatni yaxshi bilish talab etiladi?
8. Nima uchun oilaga professional imidjni namoyon etish muhim?
9. Oilaning salomatligiga xavf soluvchi omillar va bolalar extiyojini baholashda patronaj hamshirasi nimaga e’tibor berishi lozim?
Amaliy ko‘nikma
Bunda talabalar ushbu formalarni to‘ldirish qoidalari bilan tanishib, o‘zlashtiradilar

1) 112/x, 026; 063 shaklidagi formalar
2) 212/x, 326; 163 shaklidagi formalar
3) 234/x, 086; 093 shaklidagi formalar
4) 284/x, 086; 073 shaklidagi formalar

Mustaqil ish mavzusi taxlil qilinadi
O‘zbekistonda oilaviy tibbiyotning rivojlanish sarhadlari

Foydalaniladigan manbalar

1. I. E. SHomansurova “Oilaviy tibbiyotda hamshiralik ishi” toshkent – 2008 y
2. Pod redaksiey CHubakova T. CH., Frike E. B,. Haliki V. (1 – 2 tom) Bishkek – 2003g. «Osnovы sestrinskogo dela v semeynoy meditsine»
3. Razikova I. S., Alikulova D. YA., Burhanova M. N. «Oilaviy tibbiyotda hamshiralik ishi» Toshkent 2008 y. Uslubiy kullanma.

AMALIY MASHG‘ULOT 2

Mavzu: QVP, oila poliklinikasida oila hamshirasining vazifasi

Mavzuning o‘tkazish joyi: kafedra o‘quv auditoriyalari, QVP o’quv moduli, oilaviy poliklinika;

Mashg‘ulotning jixozlanishi: tarqatma materiallar, kompyuter slaydlari;

Mashg‘ulot davomiyligi: 6 soat;

Mashg‘ulotning maqsadi: Talabalarga real sharoitida QVP va oila poliklinikalarida oila hamshirasining ish vazifalarini tushuntirish va QVP, oilaviy poliklinika sharoitlari bilan tanishtirish.

Talaba bilishi lozim:
– QVP va oila poliklinikalarining strukturasini;
– QVP va oila poliklinikalarining ish prinsiplarini;
– QVP va oila poliklinikalarining vazifalarini;
– QVP va oila poliklinikalarining hamshiralarining majburiyatlarini;
– QVP va oila poliklinikalarining ishlarini tashkillashtirishni;

Talaba bajara olishi lozim:
– Bemorlarni qabul qilishda registratura xujjatlarini to‘ldirishni;
– Registratura xonasida tibbiy xujjatlarni to‘ldirishni;
– AQB va pulsni aniqlashni;
– hamshiralik ko‘ruvini tashkil etishni:

NAZARIY QISM

Kishlok vrachlik punktlari (Birlamchi tibbiy sanitariya yordami markazlari (BTSYM) – kishlok xolisiga maxalliy sharoitlardan kelib chikkan xolda keng kulamda birinchi tibbiy yordam kursatish, davolash va profilaktika, ya’ni kasalliklarning oldini olish, soglomlashtirish, oilani rejalashtirish, soglom turmush tarziga urgatish va birlamchi tibbiy sanitariya yordamini uzluksiz rivojlantirish vazifalarini uz ichiga olgan davolash-profilaktika muassasasi xisoblanadi. KVP 1500 va undan ortik axoli yashaydigan joylarda tashkil etiladi. Xar bir KVP da umumiy amaliyot vrachi, feldsher, akusher, patronaj (umumamaliyot, oila) xamshirasi va sanitar feldsher ish olib boradi. KVP (BTSYOM) asosiy vazifalari kuyidagilardan iborat: Biriktirilgan axoliga tibbiy yordam kursatish, xizmat kursatilayotgan axoli urtasida kasalliklarni, shikastlanishlarni, nogironlikni va ulimni oldini olish xamda davolash buyicha tadbirlar utkazish. Axolini gigienik tarbiyalash, soglom turmush tarzini, shu jumladan, ratsional ovkatlanishni targib kilish, ichkilik ichish, tamaki chekish va boshka zararli odatlarga karshi kurashish, jismoniy tarbiya va sport bilan shugullanishni tashvikot kilish ishlarini tashkil kilish muhim vazifa xisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligining 2001- yil 23- iyuldagi 327-sonli « O‘zbekiston Respublikasida Umumiy amaliyot vrachlari va umumiy amaliyot o‘rta tibbiyot xodimlarining faoliyatini bosqichma –bosqich takomillashtirib borish xaqida»gi buyrug‘iga asosan xamda 2004yil 6-dekabrdagi O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligining № 535-buyrug‘ida keltirib o‘tilgan qishloq vrachlik punktlari(birlamchi tibbiy sanitariya yordami markazlari)- qishloq aholisiga mahalliy sharoitlardan kelib chiqqan holda keng ko‘lamda birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish, davolash va profilaktika, soglomlashtirish, oilani rejalashtirish, sog‘lom turmush tarziga o‘rgatish va birlamchi tibbiy sanitariya yordamini uzluksiz rivojlantirish vazifalarini o‘z ichiga olgan davolash profilaktika muassasasida registratura xamshirasining roli benixoya kattadir.
Qishloq vrachlik punktida (QVP) registratura xonasi xamshirasining vazifasi o‘ziga xos majburiyatlarni bajarishni talab etadi.
Ular quyidagilardan iborat:
1.Avvalo bemorlarni taxminiy va shoshilinch shifokor qabuliga murojaatni qayd etish, shuningdek telefon orqali va vrachni uyga chaqiruvini registratsiyasini tashkillashtirish kerak.
2.Bemorlarni murojaat kilish sababini aniqlash va hayotiy ko‘rsatgichlarni o‘lchashni (tana harorati, arterial bosim, puls, bo‘y va tana vazni, tana vazni indeksini) utkazish.
3.SHifokorlarga yuklamani taqsimlash va bemorlarga ko‘rsatilayotgan yordam turini taqsimlash maqsadida axoli oqimini intensivligini boshqarish.
4.SHifokorlar xonasiga tibbiy xujjatlarni tanlash va o‘z vaqtida etkazish, kartotekasini to‘g‘ri yurgizish va saqlash.
5.Soatlari ko‘rsatilgan xolda har kunlik, dam olish kunlari va bayram kunlarida shifokor qabuli xaqida aholiga ma’lumot berish.
6.SHifokorlarni uyga chaqirish, shuningdek oldindan shifokor qabuliga yozilish, dori xonalar, kechki vaqtlarda, yakshanba kunlari va bayram kunlari tez tibbiy yordam ko‘rsatuvchi statsionarlar manzili haqida aholiga ma’lumot berish.
7.QVP ga qayta kabul kilingan va chikib ketayotgan bemorlarni xisobga olish va kabul kilish.
8.Xisobot xujjatlarini tugri yuritish.
QVP registratura xonasi xamshirasi birinchi navbatda bemorlar bilan yaxshi muomalada bulish, xushmuomala, shirinsuz xamda kommunikatsiya koidalariga tayangan xolda bemorlarga ijobiy yondoshish muxim axamiyat kasb etadi. SHuningdek tibbiy xujjatlarni tugri va tez tuldira bilish xamda bemorlarga kerakli maslaxatlarni oddiy tushunarli tilda bayon eta bilishi kerak. Registratura xamshirasi QVP da kuyida keltirilgan tibbiy xujjatlarni tugri yurita olishi kerak:

QVP dagi birlamchi tibbiy xujjatlar ruyxati

Formalar nomi Forma nomeri
saklanish muddati
Bemorning tibbiy ambulator kartasi 0,25/u, 046/u 25 yil
Bolaning jismoniy rivojlanish tarixi, profilaktik emlashlar kartasi 112/u, 063/u Yil
QVP da birlamchi kasallanishni registratsiya kilish uchun statistik talon va jurnal 025-2/u 5 yil
Dispanser kuzatuv kontrol kartasi 030/u 1 yil
Uyga chakiruv jurnali 031/u 3 yil
Tibbiy kurikdagi bemorlar ruyxati 048/u 1 yil
SHoshilinch xabarnoma(yukumli kasalliklar, ovkatdan zaxarlanish, professional kasalliklar,emlashdan keyingi xar xil allergik xolatlarda ) 058/u 1 yil
Ambulator jarroxlik jurnali 069/u 5 yil
Sanator-kurort kartasi 072/u 1 yil
Kunduzgi statsionarda davolanayotgan bemorlar registratsiya jurnali 074/u, 003 –2/u 1 yil
VMEKga yullanma O88/u 3 yil
Vaktinchalik mexnatga yaroksizligi xakida ma’lumotnoma(talaba,maktab ukuvchisi xamda bogcha yoshidagilar uchun 095/u 5 yil
Xomiladorlar va tukkan onalar individual kartasi 111/u 5 yil
Almashinuv kartasi 113/u 5 yil
YUkumli kasalliklarni ruyxatga olish jurnali 060/u 5 yil
Urta personallar kabulida bulgan bemorlar xisoboti 039/1-u 1 yil

Xulosa kilib shuni aytish kerakki, registratura xamshirasi QVP ga murojaat kilgan kishlok axolisi va umumiy amaliyot shifokori urtasidagi asosiy vositachi bulib xisoblanadi.Bugungi kun registratura xamshirasi Jaxon andozalariga mos keladigan mutaxassis sifatida mukammal shaxs bulishi kerak.

ANALITIK QISM
Bilim ko‘nikma va malakalarni shakllantiruvchi test va topshiriqlar

Nazariy bilimlarini nazorat qilish.
Kichik guruxlarda ishlash. 12 talaba 4 nafardan uch kichik guruxga bo`linib, topshiriqlarni bajaradi.
1-gurux uchun topshiriq:
Oila poliklinikasi va QVP ning tibbiy xujjatlarini uchun klaster tuzing:

2-gurux uchun topshiriq:
KVP va oilaviy poliklinikalarning ish faoliyati xakida O‘z Res SSV YAngi qaror va nizomlari haqida BBBX jadvalida aks ettiring?

3-gurux uchun topshiriq:
QVP strukturasini galeriya metodi orqali yoriting?

Test
1. QVP va oilaviy poliklinikalarga tegishli nechta turdagi jurnallar mavjud?
A.*13
B.10
S.16
D.12
2. QVP kanday muassasa xisoblanadi?
A. Davolash va profilaktika, ya’ni kasalliklarning oldini olish, soglomlashtirish, oilani rejalashtirish, soglom turmush tarziga o‘rgatadigan;
V. SHaxar axolisiga umumiy sharoitlardan kelib chikkan xolda keng kulamda birinchi tibbiy yordam kursatadigan;
S. Parvarishlash va profilaktika, ya’ni kasalliklarning oldini olish, soglomlashtirish, oilani muntazzam rejalashtirish, soglom turmush tarziga urgatadigan;
D. Uchlamchi tibbiy sanitariya yordamini uzluksiz rivojlantirish vazifalarini o‘z ichiga olgan davolash – profilaktika muassasa;
3. QVPda kimlar ish faoliyatini olib boradi?
A. Umumiy amaliyot vrachi, feldsher, akusher
B. Sanitar feldsher, vrach xirurg, faqat oila xamshira
S. O‘smirlar ginekologi, bog‘lov hamshira, registratura hamshira
D. UZD mutaxassisi, rentgen mutaxassisi, irigoskopiya mutaxassisisi
4. QVP (BTSYOM) asosiy vazifalariga nimalar kiradi?
A. Ko‘p tarqalgan kasalliklar, ayniqsa, sil, teri-tanosil kasalliklari, shuningdek, xavfli o‘smalarga qarshi davolash-profilaktik tadbirlarni o‘tkazish;
B. Ko‘p epidemiyaga sabab bulgan tarkalgan kasalliklar, ayniksa, grip, dezentiriya, salmanelez, shuningdek, xavfsiz usmalarga karshi davolash-profilaktik tadbirlarni o‘tkazish;
S. Aholining kasallanishi va ishchi xizmatchilarning vaktincha mexnat kobiliyatini tiklash xollarining sabablarini urganish va xujaliklar, tashkilotlar, muassasalar xodimlari bilan birgalikda ularni kamaytirish chora tadbirlarini kurish;
D. Biriktirilgan oilaga sanitar yordam kursatishning usullari va tashkiliy shakllarini takomillashtirish va rivojlantirish, uning sifatini oshirish;
5. “Qishloq Vrachlik Punkti faoliyatini tashkil etishni takomillashtirish haqida”gi buyruqning sonini ko‘rsating va u qachon tasdiklangan?
A. № 80 – sonli buyruq 2009 yil
B. № 90 – sonli buyruk 23 martda tasdiklangan
S. № 75 – sonli buyruq 2008 yil
D. № 30 – sonli buyruq 2007 yil tasdiklangan

Muammoli vaziyat

Oilaning uyiga yaqinlashgan sari bolaning, uning oilasining tajribasini va o‘zingizning shaxsiy tajribangizni yaxshila uchun oilaga yo‘naltirilgan yondashuvdan foydalanish majburiyatini o‘z zimmangizga yuklay olasizmi? Aynan qanday sohada vaziyatni yaxshilashni istar edingiz?
Quyidagi jadvalda yozing:
Majburiyat Men nimani yaxshilamoqchiman
Ijobiylik
Hozirjavoblik
Butun oila xotirjamligiga yo‘nalganlik
Do‘stonalik
Ziyraklik

Amaliy ko‘nikma

Tanishuv varakasi F.I.SH. №
Analiz Umumlash-tirish Boglanish, rivojlanish yunalishi va asoslash tartibining muxdmligi (muammolar) R,( etiologiyasi) E, (simptomlari) S
Bemorda bir yil davomida yukori AB. Poliklinikada nazoratda turadi. Ushbu vakt davomida parx,ezga rioya kilmagan. Dorilarni kabul kiladi. Gipertonik kriz bulgani uchun bemorda kurkuv va nervozlik kuzatilmokda. Bemor gipertonik kriz yana takrorlanishidan kurkmokda. (A/B yukori: 170/100)

Parvarish muammosi № 1 .Bosh ogrigi, aylanishi, kulokda shovkin, bular gipertonik krizning kaytalanishiga sabab bulishi mumkin.
Tax,lil varakasi F.I.SH. №
Analiz Umumlash-tirish Boglanish, rivojlanish yunalishi va asoslash tartibining mux,imligi(muammolar) R,( etiologiyasi) E, (simptomlari) S
Buy uzunligi 160 sm, Vazni: 80 kg. Kam^arakatlik va notugri ovkatlanish okibatida bemorda ortikcha tana vazni, kon tomirlardagi ateroskleroz gipertoniya kasalligi rivojlanishiga sabab buldi.

Parvarish muammosi № 2. Gimnastika mashklarni nazorat kilmaydi va parx,ezga rioya kilmaydi.
Taxdil varak;asi F.I.SH. №
Analiz Umumlash-tirish Boglanish, rivojlanish yunalishi va asoslash tartibining mux,imligi(muammolar) R,( etiologiyasi) E, (simptomlari) S
Tana vazni indeksi:31,25 (normadan yukori:25). AB turgun yukori kutarilishi kon aylanish buzilishiga olib keldi. Bular kuyidagi belgilar bilan namoyon buldi: bosh aylanishi, ogrigi, shuningdek tana vaznining oshib ketishi, bu esa bemorning kupolligiga sabab buldi.

Parvarish muammosi №3. CHarchashni sezish va bosh aylanishi sababli yikilish xavfinig yukori xrlati

Mustaqil ish mavzulari

1. O‘zbekistonda keksa va qari kishilarni, bolalarni himoya qilish qonuni.

Foydalaniladigan manbalar

AMALIY MASHG‘ULOT 3

Mavzu 3. Nikoxdan o‘tayotgan yoshlarga oila poliklinikasining xizmati.

Mavzuning o‘tkazish joyi: kafedra o‘quv auditoriyalari, QVP o‘quv moduli, OMX o‘quv moduli, oila poliklinikasi;

Mashg‘ulotning jixozlanishi: tarqatma materiallar, kompyuter ;

Mashg‘ulot davomiyligi: 6 soat;

Amaliy mashg‘ulot : 3 soat

Klinik mashg‘ulot : 3 soat

Mashg‘ulotning maqsadi: Talabalarga nikoxdan utish uchun oila poliklinikasidagi tibbiy ko‘rikning axamiyatini tushuntirish;

Mashg‘ulotning vazifalari:
– mavzu bo`yicha talabalar bilimlarni tizimlashtirish, mustaxkamlash;
– tibbiy ko‘rik tashkil qilishning siyosiy ahamiyati o‘rgatish;
– nikoxni rasmiylashtirishda tibbiy ko‘rikning afzalliklarini o‘rgatish;
– nikox xaqida tushuncha berish;
– nikox turlari, nikoxning oila qurishdagi ahamiyati xaqida tushunchaga ega bo‘lish

Talaba bilishi lozim:
– nikox xaqida tushuncha, nikoxning tavsifini;
– nikoxdan o‘tish qoidalari va tartiblarini;
– tibbiy ko‘rikning tashkiliy tomonlarini;
– tibbiy ko‘rikda qanday analizlar olinishini;
– rasmiy va norasmiy nikox xaqida;
– nikox shartnomasi xakida;

Talaba bajara olishi lozim:
– nikoxdan o‘tuvchi yoshlar bilan suhbat uyushtirishni;
– nikoxdan o‘tuvchi yoshlardan IFA uchun qon olish texnikasini;
– nikoxdan o‘tuvchi yoshlarni laborator va instrumental tekshiruvga tayyorlash;

Fanlararo va fan ichida bogliqlik: ushbu mavzu bo`yicha mikrobiologiya, yuqumli kasalliklar, laboratoriya ishi, gigiena, hamshiralik ishi, bioximiya, sitologiya, ichki kasalliklar propedevtikasi fanlari bilan gorizontal va vertikal integratsiya mavjud;

NAZARIY QISM
YOshlarning nikohga ma’naviy etuklik darajasi oila mustahkamligining muhim garovidir. YOshlarni oilaviy turmushga tayyorlash muhim ijtimoiy ehtiyoj ekanligini unutmaslik, oilalarda, mahallalarda, o‘quv maskanlarida bu masalaga e’tiborni kuchaytirib, muntazam suratda targ‘ibot ishlarini olib borish zarur.
Amaldagi oila qonunchiligida nikoh yoshi ayollar uchun – 17 yosh, erkaklar uchun – 18 yosh qilib belgilangan bo‘lsa-da, fikrimizcha, 20 yoshdan nikohga kirib, oila qurish maqsadga muvofiqdir. Bunda masalaning ham biologik, ham anatomik, ham sotsial, ham iqtisodiy jihatlari bor. Nikohlanuvchilar, avvalo, oila qurishga tayyor bo‘lishlari, amaldagi er-xotinlik huquq va majburiyatlarini belgilaydigan huquqiy qoidalar mazmunini o‘zlashtirib, ularga qat’iy rioya qilishlari lozim. SHundagina ular tuzgan oila mustahkam va barqaror bo‘ladi.
Respublikamizda Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 25 avgustdagi “Nikohlanuvchi shaxslarni tibbiy ko‘rikdan o‘tkazish to‘g‘risida”gi Nizomi tasdiqlandi hamda ushbu Nizom 2004 yil 1 yanvardan boshlab amaliyotga tatbiq etildi. Unga ko‘ra barcha nikohlanuvchi shaxslar tegishli tartibda tibbiy ko‘rikdan o‘tishlari va sog‘liqlari haqidagi ma’lumotnomani nikohdan o‘tish uchun ariza bergan FHDYO bo‘limiga taqdim qilgandan keyingina, nikohlari qayd qilinishi belgilandi. SHuni ham alohida ta’kidlash zarurki, hozirgi kunda respublikamizda “Oila ilmiy-amaliy markazi”, shahar, hamda tumanlarda “Fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish organlari” hamda oilani rejalashtirish bo‘yicha markazlar tomonidan nikohlanuvchi shaxslarga tibbiy ko‘rikdan o‘tishning afzalliklari xususida batafsil ma’lumotlar berilib borilmoqda va buning natijasi, aytish mumkinki, o‘zining ijobiy samarasini bermoqda.
Har bir oila a’zosining sog‘lom bo‘lishi, yangi tug‘ilgan farzandning sog‘-salomat voyaga etishi qanchalik muhim iqtisodiy va ma’naviy masala ekanligi bugungi kunda barchaga ayon. Prezidentimiz tomonidan qabul qilingan “2014-2018 yilllarda O‘zbekistonda axolining reproduktiv salomatligini yanada mustahkamlash, onalar, bolalar va o‘smirlar sog‘ligini muxofaza qilish borasidagi Davlat dasturi to‘g‘risida” qabul qilingan qarori mohiyat e’tibori bilan bolalarimizni jismoniy va ma’naviy jixatdan kamol toptirish va yoshlarga oid davlat siyosatini yangi bosqichga ko‘tarishga hizmat qiladi.
Nikohdan o‘tuvchi shaxslar salomatlik holati, tibbiy ko‘rikda aniqlangan kasalliklar va ularni dispanserizatsiyaga qamrab olinishi shu kungacha Respublikamizda o‘rganilmagan.
Respublikamizda nikohgacha tibbiy ko‘rik natijalarini tahlil etish, yoshlar o‘rtasida aniqlangan kasalliklarni xisobga olish, ularni sog‘lomlashtirish choralarini o‘rganish, sog‘lom oilani shakllantirishda tug‘ma kasalliklarga chalingan bolalar tug‘ilishining oldini olish uchun profilaktik chora-tadbirlar kompleksini ishlab chiqish. Tibbiy ko‘rikning vazifalari:
1. YOshlar o‘rtasida aniqlangan kasalliklarni (psixik, narkologik, tanosil, sil va OIV/OITS kasalliklari) xisobga olish, ularni sog‘lomlashtirish choralarini aniqlash.
2. Sog‘lom oila shakllanishi, irsiyat bilan bog‘liq va tug‘ma kasalliklarga chalingan bolalar tug‘ilishining oldini olish uchun ilmiy asoslangan profilaktik chora-tadbirlar ishlab chiqish.
Nikoxlanuvchi shaxslarni tibbiy ko‘rikdan o‘tkazish vaqtida ularning yoshi, ma’lumoti, ijtimoiy axvoli, zararli odatlari va sog‘lom turmush tarzi tamoyillariga roiya qilishi, tibbiy madaniyatni qay darajada ekanligi aniqlanadi.
Nikoxlanuvchi shaxslar orasida ijtimoiy kasalliklarni uchrashiga tibbiy-ijtimoiy omillar, turmush sharoiti va turmush tarzini kumulyativ ta’sir kuchi dinamikada yoshga va turmush tarziga bog‘liq holda o‘rganiladi, ularning har-bir yosh va jins guruhlari uchun tegishli bo‘lgan etakchi xavf omillari aniqlanib, xavf guruhlari belgilanadi.

ANALITIK QISM

1 slayd

Ushbu slaydga izox bering

2 slayd

3 slayd

Ushbu slaydni izoxlang

MAVZUGA OID TEST SAVOLLARI

1) Oila bu jamiyatning qanday bo‘g‘ini xisoblanadi?
A) Ijtimoiy iqtisodiy rivojlanish
V) Siyosiy rivojlanish
S) Manaviy rivojlanish
D) Xammasi to‘g‘ri

2. Oila – bu jamiyatning …….
A) Ijtimoiy iqtisodiy rivojlanish manbasidir
V) Demografik
S) Siyosiy rivojlanish manbasidir
D) Moliyaviy rivojlanish manbasidir

3. Oila – bu ………..
A) Jamiyatning ajralmas kismidir
V) Uning axamiyatini chegaralash mumkin emas
S) Jamiyatning madaniy bulagi bulib
D) Uni axamiyati, o‘rni barqarordir

4. Qanday oila tiplarini bilasiz?
A) Monogam, poligam, nuklear
V) Kengaytirilgan, didaktik
S) Poligam, kengaytirilgan
D) Xammasi to‘g‘ri

5. Monogam oilaga tarif bering?
A) Bitta erkak va ayoldan tarkib topgan oila
V) Bitta ota va onadan tarkib topgan oila
S) Bitta erkak va ikkita ayoldan tarkib topgan oila
D) Bitta ayol va ikki erkakdan tarkib topgan oila

O’ZLASHTIRISH UCHUN AMALIY KO’NIKMALAR
IFA uchun qon olish texnikasi

Mustaqil ish mavzulari

1. Sog‘lom avlod dasturi.

Foydalaniladigan manbalar

AMALIY MASHG‘ULOT 4

1. Mavzu: Uyda parvarish uchun tibbiy xizmat ko‘rsatishda oila hamshirasining vazifalari

Mavzuning o‘tkazish joyi: kafedra o‘quv auditoriyalari, QVP o‘quv moduli, OMX o‘quv moduli, oila poliklinikasi;

Mashg‘ulotning jixozlanishi: tarqatma materiallar, kompyuter ;

Mashg‘ulot davomiyligi: 6 soat;

Amaliy mashg‘ulot : 3 soat

Klinik mashg‘ulot : 3 soat

Mashg‘ulotning maqsadi: Talabalarga oila poliklinikasida faoliyat ko‘rsatayotgan oila xamshirasining uyga tashrifi va oilada hamshiralik yondoshuvini olib borishni o‘rgatish.

Mashg‘ulotning vazifalari:
– mavzu bo`yicha talabalar bilimlarni tizimlashtirish, mustaxkamlash;
– uyda yordam ko‘rsatishni tashkil qilishning siyosiy iqtisodiy ahamiyati o‘rgatish;
– uyda tibbiy xizmat ko‘rsatishni rasmiylashtirishni o‘rgatish;
– uyda tibbiy yordam ko‘rsatish xaqida tushuncha berish;
– uyga tashrifning qoidalariga ega bo‘lish:

Talaba bilishi lozim:
– uyda tibbiy xizmat ko‘rsatish tavsifini;
– uyda tibbiy xizmat ko‘rsatish qoidalari va tartiblarini;
– uyda tibbiy xizmatni tashkiliy tomonlarini;
– uyda tibbiy ko‘rik tashkil etishni;
– uydatibbiy xizmat ko‘rsatishning afzalliklarini;
– uyda tibbiy xizmat ko‘rsatishning kamchiliklari;

Talaba bajara olishi lozim:
– uyda oila a’zolari bilan suhbat uyushtirishni;
– oilaga tashrif buyurish rejasini ishlab chiqish;
– oilada sog‘lom turmush tarzini shakllantirish;

Fanlararo va fan ichida bogliqlik: ushbu mavzu bo`yicha jamoa salomatligini saqlash, ijtimoiy gigiena, yuqumli kasalliklar, laboratoriya ishi, gigiena, hamshiralik ishi, terapiyada hamshiralik ishi fanlari bilan gorizontal va vertikal integratsiya mavjud;

NAZARIY QISM

Bemor salomatligining u kasalxonadan chiqarilgandan keyingi darajasi turli ko‘rinishda bo‘ladi: keskin davrda, surunkali davrda, yakuniy davrda. U yosh boladan tortib keksa kishigacha barcha yoshlarni o‘z ichiga oladi. SHunday ekan, profilaktik yordam va rivojlanishning nafaqat kasallikning va xastaliklarning davolanishi va qayta tiklanishi bilan, balki sog‘liqni saqlash va mustaxkamlash bilan bog‘liq rivojlanish bosqichlarini o‘z ichiga oluvchi ko‘maklar zarur. SHuningdek, kasalxonadan chiqarilgandan so‘ng jamoa bo‘lib yashovchi bemorlar va ularning oilalarida nafaqat salomatlik tarafdan, balki oilaviy munosabatlar, qo‘shnilar bilan munosabatlar, kundalik hayotning moliyaviy muammolari ham bo‘lishi mumkin. SHunisi muhimki, hamshira xar bir shaxs va oilaning aloxida xususiyatlariga muvofiq ravishda, sog‘liq bilan bog‘liq muammolarning turliligini, oilaviy munosabatlar va ijtimoiy turmush borasidaga muammolarni e’tiborga olgan xolda parvarish qilishi kerak. Uzluksiz parvarish va davolash rejasini ta’minlash
Bemor shifoxonadan chiqarilganidan so‘ng uning tana xolati va kundalik hayotini kuzatib borish parvarish davomida tibbiy g‘amxo‘rlikning asosi sanaladi. Bemor shifoxonadan chiqarilgandan keyin hamshiralik parvarishini rejalashtirishdan maqsad kasalxonada ko‘rsatiladigan parvarishidan uy parvarishiga yaxshi o‘tib olish uchun uzluksiz parvarishni ta’minlashni o‘z ichiga oladi. SHuningdek bemorning extiyojlarini aniqlashni, taom qabul qilishni tartibga solishni, shifokorning davolash rejasini ta’minlashni o‘z ichiga oladi.
Davolash rejasiga mos keluvchi hamshiralik parvarishini amalga oshirishda hamshira davolash rejasini aniq tushunishi va o‘z vaqtida davolovchi shifokor bilan ma’lumotlar almashib turishi kerak. Ayniqsa davolash rejasiga doir qandaydir muammolar yuzaga kelganda hamshira bemor oldiga tashrif buyurishdan oldin shifokor bilan bog‘lanishi lozim. SHuningdek u parvarish amalga oshirilgandan keyin tashrif natijalari to‘g‘risida hisobot berishi va uyda davolash va parvarish qilishning keyingi yo‘nalishlarini muxokama qilishi kerak. Bemorga shifoxonadagi singari yuqori malakali parvarish va davolash ko‘rsatilishi uchun davolovchi shifokor bilan birgalikda hamkorlik qilgan xolda parvarish va davolashning uzluksizligiga doir qo‘llab quvvatlash zarur. mutaxassislar va aloqador muassasalar bilan o‘zaro aloqa.
Bemorga u shifoxonadan chiqarilganidan keyin amalga oshirilaligan hamshiralik parvarishi kasalxonaga yotqizish paytidayoq rejalashtirilishi va bemor va uning oilasining extiyojlarini hisobga olishi kerak. Ayniqsa, shifoxonadan chiqarilgandan keyin amalga oshiriluvchi ob’ekti bemor va uning oilasi bo‘lgan uyda ko‘rsatiladigan
Xamshira parvarishi shifokorlar va ijtimoiy xodimlar kabi mutaxassislar va tegishli organlar bilan hamkorlikda bemor va uning oilasini yaxlit xolda tushungan xolda amalga oshirilishi kerak. SHuningdek bemorga qarab turuvchi shaxslarga tavsiyalar berish va turli muassasalarning xizmatlarini muvofiqlashtirish va xokazolar zarur.
Buning uchun hamshira mintaqadagi mavjud tibbiy va ijtimoiy yordam manbaalari to‘g‘risida, mutaxassislar va tegishli organlar bilan hamkorlik uslublari to‘g‘risida bilishi lozim.
Keyingi yillarda axolining salomatlik xolatini yaxshilashga qaratilgan bir qator dasturlarni amalga oshirishda jamoatchilik sog‘lig‘ini saqlash hamshiralari axolining kam ta’minlangan qatlami va ruhiy xasta kishilar, nogironlar salomatligi muammolari bilan faol shug‘ullanishmoqda. Bu axolining kam ta’minlangan qatlami va nogironlar salomatligi muammolarini butun bir jamoa salomatligi muammolari sifatida keng tushunilishi muhimligini, shuningdek ana shunday muammolarni xal qilish uchun jamotchilik korxonalari va ijtimoiy ta’minot organlari bilan hamkorlik zaruratini ko‘rsatib beradi.

ANALITIK QISM

Bilim ko‘nikma va malakalarni shakllantiruvchi test va topshiriqlar

Nazariy bilimlarini nazorat qilish.

Kichik guruxlarda ishlash. 12 talaba 4 nafardan uch kichik guruxga bo`linib, topshiriqlarni bajaradi.

MAVZUGA OID TEST SAVOLLARI

1) Bemorni parvarish kilish deganda nimani tushunasiz?
A) Bu bemorni atrof – muxitning uzgaruvchan sharoitlarida soglikning mavjud muammolarini xal kilishga karatilgan fan va sanatdir;
V) Bu bemorni sogaygunga kadar kilinadigan barcha xatti – xarakatlar majmuasidir;
S) Bu bemor uchun barcha ximoya kiluvchi rejimini yaratish va taminlashdir;
D) Bu bemorni sogaygunga kadar ruxiy xolatini yaxshilash, jismoniy faollik rejimini yaratish sanati va majmuasidir;
2. Bemorni parvarish kilishda kanday koidalarga amal kilish kerak?
A) Gigiena koidalariga rioya kilinishi kerak
V) Kulay jismoniy va ruxiy sharoitlar yaratilishi kerak
S) Uz – uziga xizmat kursatish faoliyatini kuchaytirish kerak
D) Kata odam xayotining turli xil davrdagi sogligini kuzatish kerak
3. Aytingchi, parvarish vaktida sekin sogayish yoki kasallikning ogir asoratlariga nima sabab buladi?
A) Samarasiz parvarish
V) Doimo katiy yotok rejimida bulishlik
S) Muolajalarning vrach tomonidan notugri tavsiya etilishi
D) Bemorni potensial muammolariga etiborsizlik
4. Bemorning jismoniy faollik rejimi kuyidagicha belgilaniladi:
A) Katiy yotok, yotok, faolligi chegaralangan rejim
V) Erkin rejim
S) Faol rejim
D) YArim yotok rejimi
5. Jismoniy faolligi sust bulgan bemorga tavsif bering?
A) Bemor mustakil xarakat kila olmaydi
V) Qanday xolatda yotkizilsa, shu xolatda yotaveradi
S) Bemor xamshira yordamida xarakat kila oladi
D) Bemor utirishg kodir, ammo yura olmaydi

Amaliy ko‘nikma

Ob’ektning xolatini tushunish uchun ma’lumotlarni yig‘ish umumiy punktlari.

Aniqlash punkti Muayyan ma’lumotlar
SHaxsning asosiy ma’lumotlari F.I.O., yoshi, jinsi, tug‘ilgan kuni, ish tarixi, ma’lumoti
Sog‘liq xolati Jismoniy va ruhiy sog‘liq xolati va darajasi, anamnez, mazkur kasallik tarixi, yaralanganlik, merosxo‘rning borligi
Sog‘liqni sub’ektiv kuzatish, jismoniy funksiyalar xolati, jinsiy extiyojlar
Hayotiy sharoitlar Kundalik hayotiy faollik, instrumental faollik, hayotiy odatlar, hayot surati, jismoniy faollik va bo‘sh vaqtdagi faoliyat, uy xayvonlarini boqish, uy ishlari bilan shug‘ullana olish
hamshiralik yondoshuvi

YAshash muhiti Uyning joylashuvi, uyning turi, binoning yoshi, uy rejasi, gigiena, qo‘shni uylar bilan chegaralar
Moddiy axvol Daromad manbai, iqtisodiy mustaqillik darajasi, yaqin qarindoshlardan yordamning borligi
Ruhiyat va xulq Ruhiy nobarqarorlikning va xulqiy nuqsonlarning borligi
Oilaviy xolat Oila tarkibi, oiladagi o‘zaro aloqalar, oilaning funksiya ko‘rsatishi xolati, oilaning rivojlanishiga doir muammolar, boshqa oilalarning asosiy ma’lumotlari, boshqa oilalarning salomatlik xolati
Insoniy munosabatlar va ijtimoiy munosabatlar Qo‘shnilar, do‘stlar bilan munosabatlar, umumiy tamoyilga ega kishilar guruhi, tashqi olam bilan aloqa, xizmat ko‘rsatish sohasi korxonalarining ishi,
Ijtimoiy faoliyatda ishtirok etish, oiladan tashqari yordamchilar, asosiy shaxs
Odatlar, madaniyat va tashqi muhitning boshqa omillari Sanoat, madaniyat, tari x, an’analar, o‘zini-o‘zi boshqarish organlari, siyosat, tabiat, jismoniy muhit va h.k.
Ruhiyat, xarakter, xulq xususiyatlari Biografiya, xarakterning moyilliklari, xulq
Muammolarni xal qila olish Aqliy qobiliyat, intellekt darajasi, shaxsiy rivojlanish darajasi (etilish, rivojlanmaganlik)
Muammoni baholash
Extiyojlarni baholash Bemor muammoni qanday baholaydi, nima qilishni hoxlaydi, (qanday bo‘lishni istaydi, nimani o‘zgartirishni hoxlaydi), nimani so‘rayapti. Uning asl niyati ni madan iborat, u nimani sir saqlashni hoxlaydi
O‘ziga ishonch
O‘z taqdirini o‘zi belgilay olish
Qadriyatlar, hayotning mazmuni O‘ziga ishonchning borligi va ijobiy his
Mustaqil tanlash, xal qilish, o‘zi uchun javob bera olish qobiliyatining mavjudligi
Hayotiy qadriyatlar, ishonch, hayotning mazmuni

2) Ma’lumotlarni tahlil qilish
Tahlil nima degani Ma’lumotlar tahlili bu ma’lumotlarni ko‘rib chiqish va baholash, muayyan muammolarni aniqlashtirish, va zarur yordamni aniqlashdir. Tahlilni amalga oshirish aloxida shaxslar va oilalarga yo‘naltirilgan hamshiralik parvarishiga samaradorlikni ko‘rsatishni ta’minlaydi.

Uyga tashrif davomida tahlil uslublari
– Xozirgi paytda aloxida kishilar va oilalarda yuzaga keladigan muammolar turli ijtimoiy omillar bilan aniqlanadi.
– Joriy ruhiy va jismoniy xolat kundalik hayot sharoitlaridan va ijtimoiy sharoitlardan kelib chiqqan xolda kuzatiladi.
– Joriy ruhiy va jismoniy xolat oldingi jarayondan kelib chiqqan xolda kuzatiladi.
– YUqoridagi va punktlardan kelib chiqqan xolda real xolat va muammolar aniqlanadi.

Parvarish muammolarini aniqlash.
Parvarish muammolarini xal qilish nima degani. Ma’lumotlarni tahil qilgan va umumlashtirgan xolda parvarish muammosi aniqlanadi. Kasallik xolatini, shuningdek bemor va uning oilasini umumlashtirgan xolda anglashdan so‘ng kasallik nazorati va parvarish muammosi aniqlanadi. Hamshiralik tashhisi ma’lumotning sifati va sonini, xulosani ko‘zda tutuvchi tashxis qo‘ya olish qobiliyati bilan bog‘liq. Uyga tashrif davomida muammolarni xal qilish va hamshiralik parvarishini ko‘rsatish bo‘yicha ustunlikning muhimligini aniqlash muhim jihat hisoblanadi. Muhimlik tartibini aniqlashda asosiy jihatlar. (1) Bemorni nima eng ko‘p bezovta qiladi, qanday muammolarni his qiladi, bezovtalik, qanday yordamni olishni hoxlaydi. (2) Oilani nima eng ko‘p bezovta qiladi, qanday muammolarni his qilishadi, bezovtalik, qanday yordamni olishni hoxlaydi. (3) Bemor va oilasi o‘rtasida kelishmovchilik yo‘qmi, ularning kelishmovchiligi nimadan iborat va nimaga. (4) Hamshiralik ishining professional nuqtai-nazardan hamshira nimani muammo deb hisoblaydi. (5) Muammoni tushunish o‘rtasida, shuningdek hamshira ko‘rsatishni hoxlaydigan parvarish va muammoni tushunish va bemor va uning oilasi talab qiladigan parvarish o‘rtasida farq bormi, agar bor bo‘lsa u nimadan iborat.

Reja tuzish.
Reja tuzish bu aniqlangan muammolarni xal qilish uchun uydagi muayyan parvarishning amaliy rejasini tuzishdir.
1) Rejaning tarkibi
(1) Ko‘rib chiqarilgan muammoni xal qilish uchun (uzoq muddatli, qisqa muddatli) maqsadni o‘rnatish.
(2) Muammolarni xal qilishga erishish bo‘yicha vaqtni tashhis qilish.
(3) Xal qilish shaxobchalari.
(1) Uyga tashrif oralig‘i
(2) Bemorni va uning oilasini o‘qitish.
(3) Hamshiralik xizmatlarini ko‘rsatish.
(4) Ijtimoiy resurslardan foydalanish.
2) Rejani tuzishda asosiy jihatlar.
(1) Tanlov va bemor va uning oilasining roziligi.
Bemor va uning oilasining fikrini hurmat qilish, ularing roziligini aks ettiruvchi reja tuzish, bir tomonlama rejani tuzishning oldini olish.
(2) Mustaqillikni rivojlantirish.
Bemorning va uning oilasining mustaqilligining rivojlanishini o‘z ichiga oluvchi rejani tuzish.
(3) Havf va nazorat.
Tashhisni, ogohlantirishni, erta aniqlashni va jismoniy, ruhiy va ijtimoiy havf tug‘ilganda erta choralarni e’tiborga oluvchi rejani tuzish.

Amalga oshirish.
Hamshiralik parvarishini tuzilgan rejaga ko‘ra amalga oshirish. Uyga tashrifni amalga oshirishda hamshira oldindan telefon orqali xabar qiladi va h.k. (hamshiraning xolati, tashrifdan maqsad, tashrifning kuni va vaqti aniqlanadi)
Zarur uskunalarni va tibbiy anjomlarni yig‘ish.
Bemorning xolatidan kelib chiqqan xolda va tashrifning vaziyatini tashhis qilgan xolda zarur anjom tayyorlanadi. Anjom arterial bosimni o‘lchash uchun apparatni, stetoskopni, termometrni, shpatelni, tibbiy aseptika buyumlarini, chiqindilar uchun paket, ko‘krak yoshidagi bolalarga mo‘ljallangan maxsus tarozi va bo‘yni o‘lchagichni o‘z ichiga oladi. Patronaj sumkasini muntazam to‘ldirib turish va tibbiy uskunalarni tekshirib turish zarur.
1) Hamshiralik xizmatlarini taqdim etish.
Mutaxassis sifatida hamshira bilimga asoslangan to‘g‘ri va aniq parvarishni taqdim etadi.

Arterial bosim, mezonlarni o‘zgartirish va ko‘krak yoshidagi bolalarning rivojlanishini tekshirish, travmani parvarish qilish (bog‘ichni almashtirib turish), yaraga ishlov berish, dori preparatlarini kiritish, traxeosotominda parvarish, siydik kraterini nazorat qilish, bemorga va uning oilasiga zarur ma’lumotlarni tadim etish, bemorni va uning oilasini sanitar o‘qitish kabi hayotiy muhim ko‘rsatkichlarni tekshirish.
2) Bemorni va oilasini o‘qitish.
Hamshira bemorga va uning oilasiga kasallik, davolash uslublari va dorilar to‘g‘risidagi ma’lumotni taqdim etadi. Bundan tashqari, hamshira salomatlikka aloqador turli bilim va ma’lumotni taqdim etishi ham mumkin. Hamshira bemorning va oilaviy sharoitlardan kelib chiqqan xolda bemor va uning oilasining jiddiy vazifalarning bajarilishiga tayyorligi darajasini, o‘zini o‘zi parvarish qila olishni (bajarish qobiliyatini) baholashi kerak. SHuningdek turli uslublarni qo‘llagan olda u o‘qitish davomida ularning reaksiyasini va tushunish darajasini baholashi kerak.
3) Uyga tashrifni amalga oshirishda asosiy jihatlar.
Mutahassis sifatida to‘g‘ri va aniq parvarishni taqdim qilish. Bilimlarga asoslangan xolda to‘g‘ri va aniq parvarishni taqdim qilish. Mutahassis sifatida xotirjamlik va maqsadga muvofiqlik. Bemor, oila bilan ma’lum masofa saqlash. Faoliyat suratini tartibga solish Oilaning parvarishda ishtirok etishiga erishish, oila parvarishdan juda toliqib qolmasligini e’tiborga olish lozim.
Natijalarni baholash.
Natijalarni baholash hamshiralik jarayonining oxirgi bosqichi sanalsada, u baholashning birinchi bosqichidan va ma’lumotlarni yig‘ishdan boshlab butun bir jarayonni qaytadan ko‘rib chiqilishiga olib kelishi mumkin.
1) Uyga tashrif davomida baholash tamoyillari.
(1) Patronaj parvarishning qo‘yilgan maqsadiga erishildimi.
(2) Hamshiralik parvarishi samarali bajarilganmi.
(3) Ob’ektning va oilaning o‘zini tutishida o‘zgarishlar bormi.
(4) Hamshiralik parvarishi to‘g‘ri bo‘lganmi.
(5) Patronaj parvarishining muolajasining tarkibini va uslublarini ko‘rib chiqish kerakmi.
(6) Ob’ekt va uning oilasi qoniqdimi.
(7) Hamshiraning o‘zining va parvarish ko‘rsatuvchi kishilarning qoniqish darajasi.
2) Samarali baholashni o‘tkazish uchun asosiy jihatlar
(1) Maqsadlarni bemor va uning oilasi bilan birga aniqlab olgach, va ularning roziligini olgach ushbu maqsadga erishilganligi baholanadi.
Mustaqil ish mavzulari
– Uy sharoitida bemorlarni parvarishlash bo‘yicha ko‘rsatmalar ishlab chiqish.

Foydalaniladigan manbalar 1. I. E. SHomansurova “Oilaviy tibbiyotda hamshiralik ishi” toshkent – 2008 y
2. Pod redaksiey CHubakova T. CH., Frike E. B,. Haliki V.
.

AMALIY MASHG‘ULOT 5

Mavzu: Birlamchi tibbiyot tizimida patronaj xizmati.

Mavzuning o‘tkazish joyi: kafedra o‘quv auditoriyalari, QVP o‘quv moduli, OMX o‘quv moduli, oila poliklinikasi;

Mashg‘ulotning jixozlanishi: tarqatma materiallar, kompyuter ;

Mashg‘ulot davomiyligi: 6 soat;

Amaliy mashg‘ulot : 3 soat

Klinik mashg‘ulot : 3 soat

Mashg‘ulotning maqsadi: Talabalarga patronajga zamonaviy yangicha qarashlar bilan yondoshishni o‘rgatish. Patronajni tibbiy tizimdagi axamiyatini tushuntirish;

Mashg‘ulotning vazifalari:
– mavzu bo`yicha talabalar bilimlarni tizimlashtirish, mustaxkamlash;
– patronajning rejasini tuzishni o‘rgatish;
– patronajni rasmiylashtirishni afzalliklarini o‘rgatish;
– patronajga yangicha qarash va uning tushunchasini berish;
– patronaj tibbiy xizmatining ahamiyati xaqida tushuncha berish:

Talaba bilishi lozim:
– Qariya va uning oilasini uyda davolash vaqtida ma’lumotlarni to‘plash va taxlil etgan holda parvarish rejasini tuzish va mavjud muammolarini aniqlash.
– Patronajning asosiy bilim va texnikasini tushunish, ob’ektga mos keladigan parvarishni hamda sog‘likni himoyalash bo‘yicha instruksiya o‘tkazish va uni baxolash.
– Xamshira tomonidan o‘tkazilishi kerak bo‘lgan patronajning ahamiyatini bilish (boshqa mutaxassisliklar va sog‘likni salashning turli xil soxalari bilan xamkorlik qilish).
– patronaj xaqida tushuncha va patronajning tavsifini;
– patronaj o‘tkazish qoidalari va tartiblarini;
– patronajda tibbiy ko‘rikning tashkiliy tomonlarini;
– patronaj sumkasini jixozlarini;
– patronaj tibbiy xujjatlarini rasmiylashtirishni;
– patronajda muomila madaniyatini;

Talaba bajara olishi lozim:
– patronaj sumkasini jixozlashni;
– xamshiraning patronajga borish yuriknomasi ;
– patronajga borish rejasini tuzish va amalga oshirish;

Fanlararo va fan ichida bogliqlik: ushbu mavzu bo`yicha jamoa salomatligi, xamshiralik ishi, dalillarga asoslangan tibbiyot, mikrobiologiya, yuqumli kasalliklar, laboratoriya ishi, gigiena, hamshiralik ishi, bioximiya, sitologiya, ichki kasalliklar propedevtikasi fanlari bilan gorizontal va vertikal integratsiya mavjud;

NAZARIY QISM

Patronaj – fransuzchada «otalikka olish» degan manoni anglatadi. Patronaj tibbiy xizmati DPM larda amalga oshiriladi. Uning asosiy maksadi axoli orasida, patsient uylarida soglomlashtirish va profilaktik chora tadbirlarni olib borishdir. Bunda shaxsiy gigiena koidalarini targib etish, joylarda sanitar – gigienik xolatni yaxshilashga axolini urgatish asosiy vazifalardan biri xisoblanadi. Ayrim dispanserlarda patronaj tibbiy xizmatidan keng foydalaniladi, ayniksa onalik va bolalikda. Patronaj tibbiy xizmati bolalar poliklinikasida, dispanserlarda, KVPlarda, oila poliklinikalarida shifokorlar, patronaj xamshiralari tomonidan amalga oshiriladi. Patronaj tibbiy xizmati yolgiz kolgan kariyalarga, nogironlarga, ogir yotgan bemorlarga, yosh onalarga tukkandan sung, xarakati cheklangan bolalarga Kizil xoch va Kizil yarim oy jamiyati xamshiralari va volonterlari orkali yordam kursatiladi.
Patronajni olib borishda va hamshiralik parvarishi amalga oshirishda hamshira o‘zining parvarishi uchun javobgar bo‘ladi, ob’ekt va uning oilasi uchun infeksiyalar, yiqilishlar x.k. baxtsiz xodisalardan profilaktik tadbirlarni olib boradi. Bu ob’ektning havfsizligini ta’minlashda katta ahamiyatga ega. Patronajni o‘tkazishda ob’ektga u yashaydigan joyda etarlicha e’tibor qaratish muhim rol o‘ynaydi. Ayniqsa, hamshiraning patronaj rejalari va yondoshuvning muayyan uslublari to‘g‘risida oldindan o‘ylab qo‘yishi, va o‘sha oilaning asl xolatlariga mos ravishda chora-tadbirlarni olib borishi ob’ekt xavfsizligining eng muhim ta’minoti hisoblanadi.
Patronajni amalga oshiruvchi hamshira ko‘p oilalarga tashrif buyuradi va kasal bo‘lgan ko‘p odamlar bilan muloqotda bo‘ladi. Bunday xolatlarda hamshiraning o‘zida ham ushbu odamlar yoki ularning oilalari orqali infeksiya yuqturib olishi va kasallik paydo bo‘lishi havfi bor. SHuningdek, patronaj davomida hamshira tez-tez turli baxtsiz xodisalarga yo‘liqib turadi. Hamshira o‘tkazilgan patronajdan so‘ng infeksiyalar va kasalliklardan ogoh bo‘lish uchun qo‘llarini yuvishga, og‘zini chayishga va boshqa elementar profilaktika tadbirlarini olib borishga xarakat qilishi lozim. Bundan tashqari, patronaj davomida ishlatilgan patronaj sumkasini albatta tozalashi va havfsizlantirishi, poliklinika va QVP da patronajni olib boruvchi hamshiraning havfsizligini ta’minlovchi tizimni yaratishi kerak. Hamshira patronajga doir qaydlarni xar kuni diqqat bilan yozib borishi va yozuvlarni saqlab borishi kerak, shuningdek ushbu yozuvlarni baxtsiz voqealar va salomatlik uchun havf tug‘ilishiga shubha bo‘lgan xollarda asoslovchi material sifatida tayyorlashi kerak. Ushbu chora-tadbirlar hamshiraning havfsizligini ta’minlashda muhim hisoblanadi.
Patronajdagi tashrifda muhim jihatlar.
(1) Tashrif buyuriliyotgan xonadonda hamshira xatoliklar bo‘lmasligi uchun ob’ektning ismiga, manziliga va boshqa ma’lumotlariga ishonch xosil qiladi.
(2) Birinchi tashrifda mutaxassisga xos ravishda o‘zini aniq va ravon tanishtiradi.
(3) Tashrif davomida patronajdan maqsadni albatta tushuntiradi, xatto u oldindan telefonda tushuntirilgan bo‘lsada.
(4) Uydagi patronajda unutmaslik kerakki, hamshira tashrif buyuruvchi hisoblanadi. “Keldim va qildim” qabilidagi munosabat yoki xulq qat’iyan man qilinadi. Tashrif buyuruvchi sifatida etikaga rioya qilish, xurmat va extirom bilan munosabatda bo‘lish.
(5) Aniq maslahatlar va ko‘rsatmalar beradi, uydaga bor buyumlardan diqqat bilan (samarali) foydalanadi.
(6) Patronaj vaqti juda cho‘zilib ketmasligi uchun taxminan 60 daqiqaga mo‘ljal qiladi. Oldindan ko‘zda tutish va ovqat paytida va mehmonlar bor vaqtda bormaslik.
(7) Qoida o‘rnatish, borilaligan uyda ovqatlanmaslik, pul yoki sovg‘aga buyum olmaslik. (Lekin yoz oyida oila tomonidan sovuq choy taklif qilinsa, qabul qilish mumkin)

ANALITIK QISM

1 – topshirik

patronajda amalga oshiriladigan asosiy xarakat turlarini keltiring
Quyida keltirilgan xarakatlar turlari ro‘yxatini qo‘llang va nima uchun bu faoliyat(xarakat) muhim ekanligini tushuntiring. Oldin tanlagan 3 oilangiz uchun qaysi bir xarakat mos kelishini ko‘rsating:
– Ma’lumot berish Tavsiyalar berish; – konsultatsiya qilish; Qo‘llab quvvatlash; Monitoring olib borish: -Skrining o‘tkazish: – Aniqlash: – Bog‘lash/yo‘naltirish: Ogohlantirish
2 – topshirik

Alihanovlar oilasi yaqinda bu xududga ko‘chib kelishgan. Kvartirasida 3 ta yotoqxonasi bo‘lgan boshqa oilada to‘xtashgan. Mariyam ismli ona bilan patronaj hamshirasi suhbatlashmoqda. Oilada 2 ta farzand – Marat (3 yoshda) va Guli (14 oylik). Ularning asosiy tili ingliz tili. Bu patronaj hamshirasining oilaga birinchi qatnovi. Suhbat jarayonida, oila uy joyini o‘zgartirganligi bois, emlashlarning ko‘p qismi olinganiga qaramay, bolalar jadval bo‘yicha hamma eslashlarni olishmagan. Mariyam so‘zlariga ko‘ra, Maratda sachratqi kasalligi mavjudligi va davoga muhtoj ekanligi, onada esa dorilarning yo‘qligi aniqlandi. (Patronaj hamshirasi bolaning qo‘llari va oyoqlarida toshmalar borligini, ular doimiy qichishishayotganligini aniqlaydi). Onaning so‘zlaridan, rejalashtirilgan shifokor qabuliga hayot va oila sharoitlarini o‘zgarganligi, ona esa doimiy ravishda kundalik olib bora olmayotganligi bois bora olmayotganligini patronaj hamshirasi aniqladi. Qolganida, bolaning rivojlanishiga, onaning xavotiri yo‘qligini aytadi.
Anamnezidan: turmush o‘rtog‘i doim ish qidirganligi bois, oila oxirgi 10 oyda 3 marta ko‘chib o‘tishgan. Onaning so‘zidan, turmush o‘rtog‘i juda yaxshi ota, o‘zi tajang bo‘lsa ham, bolalariga baqirmasligi aniqlandi. Ota ham, ona ham yomon uxlaydi, daromad topish ilinjida doimiy stressni xis qilishadi.
Maryam, Guli qizi bilan qiynalayotganligini, qizcha oldingiga nisbatan ovqatni yaxshi iste’mol qilmayotganligi va onaning xissiyoti bo‘yicha vazni orqada qolayotgandek tuyulayotganligini etdi. Patronaj hamshirasi oilasida yangi odam paydo bo‘lganligi qiziq tuyulayotgan Gulini xarakatlarini kuzatadi. Bola faol va e’tibrni ko‘rsatadi, polda zavq bilan uynamoqda, qo‘g‘irchog‘ini qo‘lini chaynagan xolda patronaj hamshirasiga jilmayib boqmoqda.YAna Mariyamning so‘zlaridan bu xududda uning dugonalari yo‘qligi, oziq-ovqatlarga birgina dugonasi bilan chiqishini patronaj hamshirasi bildi.
SAVOL:
1.Bu oilani nazorat etish jarayonida nimaga e’tibor berish lozim?
2. Ekologik modeldan foydalanilgan xolda, bu oilada mavjud bo‘lgan va patronaj hamshirasi e’tibor berishi lozim bo‘lgan qanday omillari borligini aniqlang.
3.Bu omillarning qaysi biri eng muhim ekanligini aniqlang.
4. Bu oilaning eko-kartasini chizing.
5. Bu oiladagi mavjud muammolar va omillarni bartaraf etish maqsadida, patronaj hamshira markazda bo‘lgan holat modeli bo‘yicha, qanday sektorlar, mutaxasissar va xududda bo‘lgan yordam markazlarini jalb etish mumkin.
6. Patronaj hamshirasi yuqoridagi modellardan foydalanilgan xolda aniqlangan muammolar, sektorlararo resurslar bilan oila bog‘lash va oilaga yordam berishda qanday xarakatlarni amalga oshirishi kerak .

3 – topshirik

• O‘zingiz xududingizda xizmat ko‘rsatadigan 3 ta oila tanlang, ularning extiyojlari bir-birlariga o‘xshash bo‘lsin yoki o‘xshash muammolari mavjud bo‘lsin.
• Maxaliy jamoada kanday xizmat yoki yordamchi vositalardan foydalanishlari mumkin edi? –chizmaga strelkalar qo‘ying.
• YAna qanday boshqa aloqalar yoki o‘zaromunosabatni shakllantirishga siz yordam bera olasiz?
Nazorat uchun savollar
1) Patronaj hamshirasi uchun qanday qadriyatlar juda muhim?
2) Patronaj hamshirasi oila bilan muloqotga kirish jarayonida nimaga e’tibor berishi lozim?
3) Nima uchun patronaj hamshirasi boshqa tashkilotlar bilan bog‘liqlikni o‘rnatishi lozim? 3 ta turli xil misollarnikeltiring.
4) Boshqa mutaxasissga qanday ma’lumotni xavar qilish lozim?
5) Qanday xarakatlar boshqa mutaxasissga yo‘llanma berilganida bu amaliyotni samarali qilishga ko‘maklashadi?
6) Qanday omillar patronaj hamshirasi ko‘rsatayotgan xizmatni muvaffaqiyatli bo‘lishiga ta’sir etadi?
7) Nima uchun patronaj hamshirasiga oila yashayotgan xududda keng jamoatni yaxshi bilish talab etiladi?
8) Nima uchun oilaga professional imidjni namoyon etish muhim?
9) Oilaning salomatligiga xavf soluvchi omillar va bolalar extiyojini baholashda patronaj hamshirasinimagae’tiborberishilozim?
O’ZLASHTIRISH UCHUN AMALIY KO’NIKMALAR
– Patronaj sumkasini jixozlash algoritmi:
– uyga tashrif koidasini amalga oshirish:

Mustaqil ish mavzulari
1. Patronaj tibbiy xizmatga yangicha karash

Foydalaniladigan manbalar

AMALIY MASHG‘ULOT 6

Mavzu: Xomilador ayollarni patronaj kilish

Mavzuning o‘tkazish joyi: kafedra o‘quv auditoriyalari, QVP o‘quv moduli, OMX o‘quv moduli, oila poliklinikasi;

Mashg‘ulotning jixozlanishi: tarqatma materiallar, kompyuter ;

Mashg‘ulot davomiyligi: 6 soat;

Amaliy mashg‘ulot : 3 soat

Klinik mashg‘ulot : 3 soat

Mashg‘ulotning maqsadi: Talabalarga oila xomilador ayollarni patronaj kilishning moxiyatini, axamiyatini tushuntirish. Oila poliklinikasida faoliyat ko‘rsatayotgan akusherlarning vazifalarini o‘rgatish.

Mashg‘ulotning vazifalari:
– mavzu bo`yicha talabalar bilimlarni tizimlashtirish, mustaxkamlash;
– xomilador ayollarga tibbiy yordam ko‘rsatishni tashkil qilishning ahamiyati o‘rgatish;
– soglom avlod dasturining moxiyatini anglatish;
– ayollarga birlamchi tibbiy yordam kursatishning moxiyati xaqida tushuncha berish;
– reproduktiv salomatlik xaыida tushuncha berish:

Talaba bilishi lozim:
– xomiladorlarga tibbiy xizmat ko‘rsatish tavsifini;
– xomiladorlik davrlarida tibbiy yordamni tashkil etishni;
– xomiladorlik davridagi ayollarda sodir buladigan uzgarishlarni;
– xomilador ayollar uchun tibbiy ko‘rikni tashkil etishni;
– xomilador ayollarga patronaj kursatish afzalliklarini;
– xomilador ayollarning antropometrik kursatkichlarini;

Talaba bajara olishi lozim:
– akusherlik anamnezini yigishni;
– xomiladorlik muddatini aniklash;
– xomila vaznini aniklashni;
– tugruk muddatini aniklashni:

Fanlararo va fan ichida bogliqlik: ushbu mavzu bo`yicha akusherlik va ginekologiyada xamshiralik ishi, jamoa salomatligini saqlash, ijtimoiy gigiena, yuqumli kasalliklar, laboratoriya ishi, gigiena, hamshiralik ishi, terapiyada hamshiralik ishi fanlari bilan gorizontal va vertikal integratsiya mavjud;

NAZARIY QISM

Xomilador ayollarga patronaj tibbiy xizmati — xomiladorlikni kuzatib borishning asosiy kismi xisoblanib, bir kancha chora-tadbirlarni uz ichiga oladi, jumladan onalar sogligini saklash va mustaxkamlash, ularda kasalliklar rivojlanishini va xomiladorlik asoratlarini oldini olish, xomila normal rivojlanishi uchun kerakli sharoitlarni yaratish va davolashdir.
Xomiladorlikning erta muddatlarida va xomiladorlik davrlarida olib borilgan patronaj ona va xomila sogligining muxofazasi va xomilaning antenatal davrdagi ximoyasi buyicha tadbirlar samaradorligi oshishiga olib keladi. Bundan tashkari, bu shifokorga xomiladorlik va dekret ta’til muddatlarini tugri aniklashga imkon beradi. Xomiladorlar kuruvga muntazam katnashganlarda perinatal ulim soni va uning darajasi ancha pastligi aniklangan.
Ayol fiziologik kechgan xomiladorlikda akusher-ginekolog kuruviga urtacha 14 marta kelishi kerak. Birinchi kuruvdan sung kayta kurik 7-10 kundan sung( laborator tekshiruv, terapevt va boshka mutaxassislar kurigi natijalari bilan kelish), keyinchalik xomiladorlik birinchi yarmida – oyiga bir marta; 20 xaftadan sung — 2 marta; 32 xaftadan sung — 3—4 marta.
Xomiladorlarni nazorat kilish davrida shifokor va akusher bu ayolning tana vazni usish dinamikasini, arterial bosim darajasini, siydik taxlilidagi uzgarishlarni baxolashi mumkin. Xomilaning axvoli xakida UTT va boshka maxsus tekshiruvlar yordamida bilib olish mumkin. Xomilador ayolda somatik kasalliklar va xomiladorlik asoratlari aniklanganda kuzatuvlar soni va tekshiruvlar xajmi oshib boradi. Agar ayol belgilangan muddatga ayniksa xomiladorlik patologiyasi bilan shifokor kabuliga kelmasa yoki nomuntazzam tarzda shifokorni kabulida bulsa. akusher patronajni, ya’ni ayolni uyiga tashrif buyuradi, shifokor kabuliga kelmaganlik sababini aniklaydi, kon bosimini ulchaydi va shifokor kabuliga kelishni taklif kiladi. Patronaj yana ayol kasalxonaga yotishdan bosh tortganda xam utkaziladi. Bu xolatda shifokor yoki akusher ayol va uning karindoshlariga kasalxonaga yotishdan bosh tortish xomilador ayol va xomila sogligiga kanday ta’sir kursatishi mumkinligi xakida tushuntirish ishlarini olib borishi kerak. Bunda shifokor xomilador ayolga kerakli mos davoni buyuradi va xomiladorlikni uy sharoitida kuzatishni davom ettiradi. Xomilador ayolni uyiga tashrif vaktida shifokor va akusher ovkatlanish buyicha, shaxsiy gigiena va uy ishlarida ayolni ishtiroki buyicha ayolning sogligi va oilaning xayot sharoitlaridan kelib chikkan xolda kerakli tavsiyalar beradi.
Patronaj natijalari, uni amalga oshirish muddatlari xomilador, tukkan ayol almashinuv kartasiga (forma № 111/u) kiritiladi. Xomiladorlarda patronaj utkazish agar ayol sogligi tufayli shifokor kurigiga kela olmasa, akusherka patronajni uyda utkazishi va nega kuruvda katnashmaganligini sababini aniklashtirishi lozim. Tugruklar kup bulgan xududlarda patronaj tibbiy xizmatini tashkil etish uchun maxsus patronaj doyalar ajratiladi.
Tugrukgacha xomilador ayollarni patronaji shuningdek bolalar poliklinikasi xamshiralari zimmasiga xam yuklatilgan. Xomiladorlik xakidagi malumotlar bolalar poliklinikasiga oilaviy poliklinikalardan kelib tushadi. Malumot kelib tushgandan sung 10 kun mobaynida xamshira birinchi marotaba kelib kuradi. Ikkinchi marotaba esa xomiladorlikning 31 – 32 – xaftasida borib kuradi. Tugrukgacha patronaj utkazishdan maksad, bulgusi ona bilan poliklinika urtasida kontakt urnatish, kutilayotgan farzandning yashash sharoitlarini urganish, oilaning ijtimoiy xolatini baxolash, xonadonning gigienik xolatini baxolash, ona sogligi xakida malumotga ega bulish, ona uchun muxim bulgan mexnat rejimi, dam olish rejimlari xakida tavsiyalar berish, gudakni kukrak bilan bokish, parvarish kilish buyicha tavsiyalar berish, yosh onalar maktabiga muntazzam katnashishini nazorat kilishni uz ichiga oladi. Agar oilada ijtimoiy – maishiy muammolar tugilsa, xamshira maxala komiteti va ijtimoiy taminot vazirligiga xabar beradi.

ANALITIK QISM
Bilim ko‘nikma va malakalarni shakllantiruvchi test va topshiriqlar

Nazariy bilimlarini nazorat qilish.

Ushbu slaydni taxlil kiling

MAVZUGA OID VAZIYATLI MASALALAR
“Super kelinchak” o‘yini
Talabalar 3 guruhga bo‘linadilar. Har bir guruhda ota, ona, qaynota, qaynona, turmush o‘rtog‘i, aka- uka, opa-singil, qo‘shni, hamshira va albatta kelin bo‘ladi. Bunda kelin homilador bo‘lib, unga qolgan oila a’zolari o‘z munosabatlarini bildirishlari kerak bo‘ladi. Buning uchun ular doira shaklida turib, kelin o‘rtada turadi va har bir oila a’zosi homilador kelinga qanday yordam ko‘rsatish mumkinligini aytadi.
Masalan: Qaynota – keliniga eyish uchun bozordan vitamin va minerallarga boy mahsulotlarni olib keladi. Aka – homilador kelinga og‘ir narsa ko‘tarishiga yordam beradi. Singil – uy ishlarida yordam beradi va h.k.
10 daqiqa davomida har bir guruh vazifani tanlab, muhokama qilib, homiladorlik davridagi birlamchi va qayta tashrifdagi maslahatlash rejasini yozadi. Har bir guruhga flipkarta ajratiladi va ajratilgan vaqt o‘tgandan so‘ng, flipkarta yozilgan reja, guruh elchisi tomonidan 10 daqiqa davomida taqdimot qilib beriladi. Har bir guruh o‘ziga kartochkada yozilgan vazifani tanlab, yozishni boshlaydi.
– Fiziologik kechayotgan homiladorlikni olib borish maslahati rejasi (birinchi tashrifi)
– Qayta tashrifdagi maslahatni rejasini tuzish. 10 daqiqa davomida tahlil qilinadi. Guruh vakillari faol qatnashganlari uchun mukofotlantiriladi.

Talabalar 4 ta guruhga bo‘linadi va har bir guruh homilador ayollarni odatdagi kundalik ovqatlanish ratsionini yozadi. Har bir guruhdan bittadan vakil chiqib o‘z guruhini qilgan ishi bo‘yicha taqdimot o‘tkazadi. Har bir guruh o‘z taqdimotini o‘tkazgandan so‘ng, trener o‘z fikrlarini bildiradi. «Piramida» o‘yinni o‘tkazish uchun rangli kog‘ozdan oziq-ovqatlar yasalgan yoki jurnallardan tayyor qirqilgan rasmlar, yopishqoq lenta, doska yoki flipkarta kerak bo‘ladi. Har bir ishtirokchi rangli qog‘ozdan yasalgan oziq-ovqatni tanlaydi va doskada chizilgan piramidada uni joyini topib, yopishqoq lenta yordamida o‘z joyiga yopishtiradi va nima uchun shunday qilganini tushuntiradi. Trener nazorat qilib, kerak bo‘lsa, ishtirokchilar bilan birgalikda vazifani bajarishga yordamlashadi. Non, makaron, sabzi, qand, jigar, tvorog, sut, tuxum, sariyog‘, guruch, go‘sht, kartoshka, olma, uzum, turp, loviya, gulkaram, ko‘katlar, mosh, shokolad va boshqalar. So‘ng, «Ona va bola salomatligi» albomi orqali oziqlanish «Piramida»si bilan solishtirish.
Qo‘yidagi vaziyatlar yozilgan kartochkalarni tayyorlaymiz:
1. Bo‘lajak ona tug‘ruq jarayoni qanday o‘tishi haqida bilmoqchi. Unga tug‘ruq jarayoni haqida maslahat o‘tkazing.
2. Patronaj vaqtida homilador ayolda birinchi to‘lg‘oq tutdi, ammo tug‘ruqqacha hali ikki xafta borligi sizga aytdi. O‘zingizni harakatlaringizni aytib bering.
3. Homilador ayol bor oilada siz oila a’zolariga tug‘ruq vaqtida hamrox bo‘lishi kerakligi to‘g‘risida ma’lumot berishingiz lozim. Maslahat olib borishni namoyish eting.
4. YOsh homilador kelinchak to‘lg‘oqlar og‘riq bilan kechishi haqida eshitgan va u bezovtanlanyapti. Siz unga qanday maslahat berishingiz mumkin? Maslahat olib borishni namoyish eting.
Talabalarni 4 ta guruhga bo‘ling. Har bir guruhga ssenariy yozilgan kartochka bering va berilgan vaziyatlarda nima qilish kerakligi haqida o‘zaro muhokama olib borishni so‘rang. Guruhlar javoblarni taqdim etuvchi odam tanlashi kerakligini ayting. Ularga javoblarni muhokama qilish uchun 5 daqiqa va javobni taqdim etish uchun 10 daqiqa bering.
Talabalarni 2 guruhga ajrating. Hozir men sizlarga 10-15 daqiqa vaqt beraman. Sizlar esa bu vaqt mobaynida xududlaringizda chilla davrida ayollar qanday muammolarga uchraganligi yoki uchrashi mumkin bo‘lgan muammolari borligini sahna ko‘rinishi orqali ko‘rsatib berasiz. Guruh ishi vaqtida ishtirokchilarga faqat muammolarni sahna ko‘rinish orqali ko‘rsatib berishlarini eslating..
…. Rahmat sahna ko‘rinishi juda yaxshi chiqdi, kelinglar endi hammamiz sizlar ko‘rsatib bergan muammoni qanday oldini olish mumkinligi haqida suhbatlashamiz.
Sahna ko‘rinishi uchun savollar:
1. Bu sahnada qanday muammo ko‘tarilyapti?
2. Bu muammoni echishga siz qanday yordam berishingiz mumkin?
3. Bu muammoni oldini olish uchun nima qilishimiz zarur?
4. Nima deb o‘ylaysiz aytilgan muammolarni echimlarini amalda qo‘llash mumkinmi?

Vaziyatlar: 1 vaziyat;
Sohiba, 23 yoshda, homiladorlik birinchi, 38 xafta. Kutilayotgan tug‘ruqdan juda havotir olyapti. Nafas siqilishi va bosh og‘rishi shikoyati bilan uyda o‘tiribdi. Siz xudud hamshirasisiz, sizning harakatingiz nimadan iborat? Nima maslahat berasiz? Qanday tekshiruvlar o‘tkaza olasiz va qaysi tekshiruvlarga yuborasiz? Ayol oxirgi hayzini qachon ko‘rgan, hisoblab bering.
2 vaziyat;
Kelin qaynonasi bilan maslahatga keldi. Kelinni qo‘lida 6-oylik go‘dak bolasi bor. Xozir kelin qorin pastki sohasidagi og‘riqqa, holsizlikka, va tug‘rukdan so‘ng birinchi marotaba qon ketishiga shikoyat qilyapti. Qanday harakat qilasiz, ularni ta’riflab bering. Nima maslahat berasiz? Qanday tekshiruvlar o‘tkaza olasiz va qaysi tekshiruvlarga yuborasiz?
3 vaziyat;
Ra’no, 26 yoshda, farzand ko‘rganiga 5 oy bo‘lgan, uni ko‘krak suti bilan emizadi. U spiral qo‘ydirmoqchi. Unga qanday maslahat berasiz? Maslahatni olib borish rejasini tuzing.

4 vaziyat;
Gulshan Erkin bilan yaqinda turmush qurishdi. Gulshan ko‘ngil aynishiga, holsizlik va hayz oxirgi marta 3 oy oldin kelishiga shikoyatlanib keldi. Bugun ertalab, dalada ishlayotganida, qorinning pastki qismida og‘riq sezib, qindan qon kelishini aniqladi. Xozir yulda qayt qildi, boshi og‘ridi. Nima maslahat berasiz? Kanday tekshiruvlar o‘tkaza olasiz va qaysi tekshiruvlarga yuborasiz? Har bir namoyishdan so‘ng ishtirokchilardan so‘rang:
• Ushbu sahna ko‘rinishda maslahat berishning qanday o‘ziga xos tomonlari ko‘rsatildi?
• Qanday ma’lumot muhokama etildi?
• Tibbiyot xodimi topshiriqni qanday bajardi?
Amaliy ko‘nikma
– xomiladorlik muddatini aniklash:
– xomila vaznini aniklash:
– xomilador ayolning antropometrik kursatkichlarini aniklash
Mustaqil ish mavzulari
– Poliklinikalarda “onalar maktabini” tashkil qilish

Foydalaniladigan manbalar

AMALIY MASHG‘ULOT 7

Mavzu: YAngi tug‘ilgan chaqaloqlarni patronaj qilish.

Mavzuning o‘tkazish joyi: kafedra o‘quv auditoriyalari, QVP o‘quv moduli, OMX o‘quv moduli, oila poliklinikasi;

Mashg‘ulotning jixozlanishi: tarqatma materiallar, kompyuter ;

Mashg‘ulot davomiyligi: 6 soat;

Amaliy mashg‘ulot : 3 soat

Klinik mashg‘ulot : 3 soat

Mashg‘ulotning maqsadi: Talabalarga yosh onalar uchun va gudaklarni parvarish kilish uchun tajribasi yuk onalarga patronaj vaktida gudaklarni parvarish kilish buyicha maslaxatlarni uyushtirishni va patronaj xamshirasi yondoshuvini o‘rgatish.

Mashg‘ulotning vazifalari:
– oilada gudaklarga yordam kursatishda pedagoglik va shifokorlik sanatini namoyon etish;
– o‘zlashtirilgan bilim va ko‘nikmalarini oilada amaliy faoliyatda qo‘llay olish;
– uzlariga biriktirilgan oilada kasalliklarni aniklash;
– mavzu bo`yicha talabalar bilimlarni tizimlashtirish, mustaxkamlash;
– gudak parvarishiga oid patsientlarni extiyojlarini qondirish yo‘llari xaqidagi malumotlarga ega bo‘lish;
– insonparvarlik, mexr tuyg‘ularini shakllantirish:
– o‘z bilim darajasini kengaytirishga qiziqishni tarbiyalash:
-gudaklar bilan ishlashda extiyotkorlik, aniqlik va masuliyatni shakllantirish:

Talaba bilishi lozim:
– talabalar fikrlash doirasini o‘stirish;
– talabalarni ijodiy yondoshishga yo‘llash;
– talabalarda mantiqiy, mustaqil fikrlashni va mustaqil muloxaza yuritishni shakllantirish

Talaba bajara olishi lozim:
– gudakning tana vazini ulchashni;
– gudakning buyini ulchash texnikasini ;
– gudakni chumiltirishni;

Fanlararo va fan ichida bogliqlik: ushbu mavzu bo`yicha jamoa salomatligi, xamshiralik ishi, neonotologiyada xamshiralik ishi, pediatriyada xamshiralik ishi, mikrobiologiya, yuqumli kasalliklar, laboratoriya ishi, gigiena, hamshiralik ishi, bioximiya, sitologiya, ichki kasalliklar propedevtikasi fanlari bilan gorizontal va vertikal integratsiya mavjud;

NAZARIY QISM

Xamshiraning oilada gudak bilan ishlashdagi eng asosiy vazifalaridan biri ularga oliy darajada sifatli pediatrik yordam kursatishdir. Sifatli darajada tibbiy yordam olish – bu xar bir ota – onaning va bolaning xukuki bulib, bu yordam bolaning yashash joyidan katiy nazar fakat bir xil darajada kursatilishi lozim.
Xamshira xavfli omillarni aniklaganda mutaxassislar kurigini tashkil kilish rejasini tuzadi. Xamshira va pediatr xamkorlikda, kelishilgan muddatda bolani 1 yoshgacha bulgan davrida lor, jarrox, nevropotolog, okulist kurigidan utkazadi. Xamshiraning ish rejasiga bolani tugri ovkatlantirish, laboratoriya umumiy taxlillarini utkazishga yordam berish va boshkalar kiradi. Tor mutaxassislar tibbiy kurigidan sung bolalarni xavfli omil guruxlariga taksimlab, xar bir gurux uchun profilaktik chora tadbirlar rejalashtiriladi. Tug‘ilgan chaqaloq – bu, o‘z sezgisi va xulqiga ega bo‘lgan shaxsdir. U hamma narsani eshitadi, harorat, og‘riq va turli ta’sirlarni sezadi. CHaqaloq, ayniqsa, sovuqqa juda sezgir bo‘ladi, shuning uchun u tug‘ilishi bilanoq yumshoq va issiq mato yordamida quritiladi, onasining ko‘kragiga qo‘yiladi, boshiga qalpoqcha kiydiriladi va ona – bolaning ustiga yopqich yopiladi. Bolaning ona ko‘kragiga bosilishi uni sovuq qotishdan asraydi, ko‘krak bilan emizishni erta boshlashga imkon beradi. Kindik tizimchasi, odatda, bola onasiga berib bo‘lingach kesiladi. Sog‘lom chaqaloq tug‘ilishi bilan ko‘krakni izlashni boshlaydi. Hayotining ilk soatlarida u uyg‘oq bo‘ladi va ovqatlanishni xohlaydi. Tug‘ruqxonada chaqaloq onasi bilan birgalikda yotadi, bundan maqsad, onaning ko‘kragida erta sut kelishini, go‘dakni talabiga ko‘ra oziqlanishini, ona va bolaning orasida o‘zaro bog‘liqlik va mehrni paydo bo‘lishini rag‘batlantirishdir. CHaqaloq hayotining birinchi soatlaridayoq emishga tayyor bo‘ladi. Emizish me’yorini bolaning o‘zi belgilaydi. CHaqaloqni soat sayin emas, balki talabiga ko‘ra emizish kerak.
CHilla davrning 4 ta asosiy tamoyillari:
3. Bola va onani ijobiy jismoniy va ruhiy holatini ta’minlash;
4. Bolani sog‘lom oziqlantirish usulini tashkil qilish;
5. YAngi tug‘ilgan chaqaloqni parvarishlashda onani ishonchini mustahkamlash;
6. Juftlarning shaxsiy talabiga mos ravishda homiladorlikdan saqlanish vositasini tanlash;
Tug‘ruqdan keyingi 6-8 hafta davomida qindan hayzni eslatuvchi ajralmalar keladi, bu ajralmalar o‘ziga xos hidli bo‘ladi va uning rangi, hidi, miqdori borgan sari kamayib boradi. Bu vaqtda toza doka yoki paxta tagliklardan foydalanish kerak. Bu tagliklardan ko‘p marta foydalanadigan ayollar uchun uni sovun yordamida yuvish va dazmollash kerakligini ayolga tushuntiring. Bu davrda tashqi jinsiy a’zolar, kuniga bir necha marta toza iliq suvda yuvib turiladi. Tuqqandan keyin dastlabki 6 hafta ichida jinsiy aloqa qilish mumkin emas. CHanoq muskullari qayta o‘z quvvatiga ega bo‘lishi uchun kamida 40 kun vaqt kerak bo‘ladi. Ayolga shundan so‘ng, jufti bilan jinsiy aloqada bo‘lishi mumkinligini tushuntiring. Ayolga tug‘ruqdan keyingi nazoratdan albatta o‘tishi kerakligini, agarda undan bosh tortsa, keyingi homiladorlikka salbiy ta’sir ko‘rsatishini tushuntirish lozim.

ANALITIK QISM

1 – topshirik

2 – topshirik

Nazorat uchun test savollar
1. CHakaloklarni parvarish kilishda ona asosan nimalarga axamiyat berish kerak?
Kul tozaligiga axamiyat berish lozim
Tirnoklar kalta kilib olinishi kerak
Lak buyoklari surilgan bulishi kerak emas

2. Gudakni parvarish kilish uchun ona xar kuni kanday parvarish ishlarini amalga oshiradi?
Bolaning yuzi va kuli xar kuni tindirilgan ilik suv bilan yuviladi
Kulok suprasi nam paxta piligi bilan xar kuni artiladi
Eshitish yullari paxtali pilik yordamida extiyotkorlik bilan tozalanadi
Teri burmalariga sterillangan vazelin yoki paxta yogi suriladi

3. Gudakning kindik yarasiga kanday ishlov beriladi?
Bir kunda bir marta artiladi
Kindik yarasiga 2 – 3 tomchi 3 % li vodorod peroksidi tomiziladi
Steril paxta tamponi bilan kuritiladi
Brilliant yashilining 1 % li spirtli eritmasi bilan artiladi

4. Pediatrga kindik yarasida kanday uzgarishlar bulsa murojaat kilish kerak?
SHishsa
Kizarsa
Suvlansa
Toshmalar paydo bulsa

5. Gudakni yurgaklashda kancha yurgak ishlatiladi?
Yurgaklash stolida bumazi yurgak solish kerak
Bumazi yurgak ustidan yupka ip gazlamali yurgak
Ip gazlamali yurgak ustiga uchburchak kilib buklangan taglik kuyiladi

O’ZLASHTIRISH UCHUN AMALIY KO’NIKMALAR

– CHaqaloqni buyini o‘lchash:
– CHaqaloq vaznini aniqlash:
– Kindik cho‘ltog‘ini parvarish qilish;

Mustaqil ish mavzulari

1. O‘zbekiston Respublikasida onalik va bolalikni himoya qilish.

Foydalaniladigan manbalar

AMALIY MASHG‘ULOT 8

1. Mavzu: Tuqqan ayollarni patronaj qilish.

Mavzuning o‘tkazish joyi: kafedra o‘quv auditoriyalari, QVP o‘quv moduli, OMX o‘quv moduli, oila poliklinikasi;

Mashg‘ulotning jixozlanishi: tarqatma materiallar, kompyuter ;

Mashg‘ulot davomiyligi: 6 soat;

Amaliy mashg‘ulot : 3 soat

Klinik mashg‘ulot : 3 soat

Mashg‘ulotning maqsadi: Talabalarga tugrukdan keyin ayollarni patronaj kilishning moxiyatini, ijtimoiy – ruxiy axamiyatini tushuntirish. Oila poliklinikasida faoliyat ko‘rsatayotgan akusherlarning tugrukdan keyingi davrda ayollarni parvarish kilishdagi faoliyatini, vazifalarini o‘rgatish.

Mashg‘ulotning vazifalari:
– mavzu bo`yicha talabalar bilimlarni tizimlashtirish, mustaxkamlash;
– tugrukdan keyin ayollarga tibbiy yordam ko‘rsatishni tashkil qilishning ahamiyati o‘rgatish;
– bexatar onalik moxiyatini anglatish;
– tugrukdan keyin ayollarga tibbiy yordam kursatishning moxiyati xaqida tushuncha berish;
– reproduktiv salomatlik xakida tushuncha berish:

Talaba bilishi lozim:
– tugrukdan keyin ayollarga tibbiy xizmat ko‘rsatish tavsifini;
– tugrukdan keyingi davrda tibbiy yordamni tashkil etishni;
– tugrukdan keyingi davrdagi ayollarda sodir buladigan uzgarishlarni;
– tugrukxonadan chikkan ayollar uchun uyda tibbiy ko‘rikni tashkil etishni;
– tukan ayollarga patronaj kursatish afzalliklarini;
– tukkan ayollarda tugrukdan keyingi davrda sodir buladigan uzgarishlarni;

Talaba bajara olishi lozim:
– akusherlik anamnezini yigishni;
– sut bezini parvarish kilish;
– kukrak bezini sogishni;

NAZARIY QISM
CHilla davrning 4 ta asosiy tamoyillari:
• Bola va onani ijobiy jismoniy va ruhiy holatini ta’minlash;
• Bolani sog‘lom oziqlantirish usulini tashkil qilish;
• YAngi tug‘ilgan chaqaloqni parvarishlashda onani ishonchini mustahkamlash;
• Juftlarning shaxsiy talabiga mos ravishda homiladorlikdan saqlanish vositasini tanlash;
Tug‘ruqdan keyingi 6-8 hafta davomida qindan hayzni eslatuvchi ajralmalar keladi, bu ajralmalar o‘ziga xos hidli bo‘ladi va uning rangi, hidi, miqdori borgan sari kamayib boradi. Bu vaqtda toza doka yoki paxta tagliklardan foydalanish kerak. Bu tagliklardan ko‘p marta foydalanadigan ayollar uchun uni sovun yordamida yuvish va dazmollash kerakligini ayolga tushuntiring. Bu davrda tashqi jinsiy a’zolar, kuniga bir necha marta toza iliq suvda yuvib turiladi. Tuqqandan keyin dastlabki 6 hafta ichida jinsiy aloqa qilish mumkin emas. CHanoq muskullari qayta o‘z quvvatiga ega bo‘lishi uchun kamida 40 kun vaqt kerak bo‘ladi. Ayolga shundan so‘ng, jufti bilan jinsiy aloqada bo‘lishi mumkinligini tushuntiring. Ayolga tug‘ruqdan keyingi nazoratdan albatta o‘tishi kerakligini, agarda undan bosh tortsa, keyingi homiladorlikka salbiy ta’sir ko‘rsatishini tushuntirish lozim.
Tug‘ruqdan keyingi xavfli belgilar:
• Belda, qorin pastida va oraliq sohasida og‘riq
• Kuchanganda siydik ushlamaslik
• Qon ketishi
• Qabziyatlar/Ichak muammolari
• Sut bezlarida og‘riq
• CHarchash
• Badbo‘y yiringli ajralmalar
• Depressiya
• Og‘riqli yoki qiyin jinsiy aloqa
• Bosh og‘riqlar
• Isitma /varaja/qaltirash
• Bosh aylanishi yoki xushdan ketish
Ayol tug‘ruqdan keyin o‘zida ushbu xavfli belgilarni sezsa, tezda shifokorga murojaat qilishi kerakligini tushuntiring.

ANALITIK QISM
Bilim ko‘nikma va malakalarni shakllantiruvchi test va topshiriqlar

Nazariy bilimlarini nazorat qilish.
1 topshirik:
Talabalarni 2 tadan guruhlarga bo‘ling. Biri – hamshira, ikkinchisi – ayol/bemor bo‘lishini ayting. Hamshiradan “Ona va bola salomatligi” albomidan foydalangan holda:
1. Ayolning jinsiy a’zolari
2. Ovulyasiya va hayz siklini tushuntirib berishini so‘rang.
Har bir guruh a’zosi hamshira rolini o‘ynab ko‘rishi kerak. Guruhlar ishlayotgan vaqtida ularni nazorat qiling, agar muammolar bo‘lsa yordam bering. Guruhlarda ish tugagandan so‘ng bitta guruhdan, namoyish qilib berishini so‘rang.
Ukituvchi bu mashg‘ulotda kartochkalardan foydalanadi, ya’ni talabalar 6 ta guruhga bo‘linadi (har bir guruhda ikkitadan talaba bo‘ladi, agar ozchilik bo‘lsa bittadan bo‘lishi ham mumkin) va guruhlarga kartochkada yozilgan vaziyatlarni tarqatadi. Buning uchun trener oldindan vaziyatlarni kartochkalarga yozib chiqishi kerak. Qo‘yida kartochkalar uchun vaziyatlar berilgan. Ukituvchi o‘zi ham o‘zgartirishlar yoki qo‘shimcha kartochkalar kiritishi mumkin.

1-kartochka:
Muniraxonni 3 ta farzandi bor, kamqonlik bilan kasallangan, lekin o‘zini sog‘lomman deb hisoblaydi va BIVdan foydalanmoqchi. Siz nima deb o‘ylaysiz?
2-kartochka:
Dilfuzaxonni chaqalog‘i 4 oylik, lekin hali hayz davri tiklangani yo‘q. Dilfuzaxon kontratsepsiyadan foydalanish shart emas deb o‘ylaydi. Sizningcha u nima qilishi kerak?
3-kartochka:
SHoiraxonni 2 ta farzandi bor, lekin vaqti-vaqti bilan qon bosimi ko‘tarilib turadi. U IKA dan foydalanmoqchi, chunki bu juda qulay tuyuldi. Siz nima deb o‘ylaysiz?
4-kartochka:
Irodaxon kontratsepsiyani OKA usulidan foydalanadi, lekin vaqtida ichishni tez-tez unutib qo‘yadi va bunga uncha ahamiyat bermaydi. Siz nima deb o‘ylaysiz?
5-kartochka:
Umidaxonni spiral qo‘ydirganiga bir oy bo‘ldi, lekin hayz kunlari og‘riqli o‘tdi va qon ketishi ko‘paydi. Bu holatda Umidaxon nima qilish kerak?

MAVZUGA OID TESTLAR
1. Tug‘ruqdan keyingi (chilla) davr necha kun davom etadi:
1. 2 kun.
2. 42 kun.
3. 56 kun.
4. 70 kun.
2. Faqat ko‘krak suti bilan boqish bu:
1. Har 6-8 soatda faqat ona sutini berish.
2. Tug‘ilganidan so‘ng birinchi emizish 30 daqiqa mobaynida, keyinchalik – bolaning talabiga ko‘ra
3. Faqat ona suti bilan ovqatlantirish, og‘iz sutini sog‘ib tashlash.
4. Emizishni 2 yoshgacha davom ettirish.
3. Tug‘ilgan chaqaloq parvarishiga, kirmaydi:
1. Dastlabki emizish.
2. Zaruriy cho‘miltirish.
3. Kindik tizimchasini qisish.
4. Ona bilan bolani «teri-teriga» kontakti.
4. Bexatar onalik atamasi ostida nima tushuniladi?
1. Homiladorlik paytida ayolning, aqliy, jismoniy va ijtimoiy mo‘‘tadilligi.
2. Onalar xastalanishi va o‘limini oldini olish.
3. Tug‘ruqni maxsus muassasalarda yuqori malakali akusher-ginekolog ishtirokida olib borish.
5.Tug‘ruqdan oldin, tug‘ruq jarayonida va tug‘ruqdan so‘nggi davrda ayolning jismoniy, aqliy va ijtimoiy mo‘‘tadilligi va uning oqibatida sog‘lom bola tug‘ilishi.
2. Hamshirani xizmat doirasidagi vazifalarga nima kiradi?
1. Homiladorlik davrida yordam.
2. CHaqaloq parvarishi.
3. Kontratsepsiya bo‘yicha xizmatlar.
4. Barcha javoblar to‘g‘ri.
Amaliy ko‘nikma
– sut bezini parvarish kilish:
– sut bezini gudakni oziklantirish uchun tayyorlash:
– tugrukdan keyingi depressiyani aniklash

Mustaqil ish mavzulari
– O‘zbekistonda skrining markaziningfaoliyativayutuklari

Foydalaniladigan manbalar

AMALIY MASHG‘ULOT 9

Mavzu: Oilada keksa va qari yoshdagilarni patronaj qilish.

Mavzuning o‘tkazish joyi: kafedra o‘quv auditoriyalari, QVP o‘quv moduli, OMX o‘quv moduli, oila poliklinikasi;

Mashg‘ulotning jixozlanishi: tarqatma materiallar, kompyuter ;

Mashg‘ulot davomiyligi: 6 soat;

Amaliy mashg‘ulot : 3 soat

Klinik mashg‘ulot : 3 soat

Mashg‘ulotning maqsadi: Oila tibbiyotida xar bir oilada kari yoshdagi patsient bilan individual ishlash tibbiyot xodimi uchun uziga xos masuliyat talab etadi. SHunday ekan xar bir oila xamshirasi oilada geriatrik patsient bilan ishlashda uta xushyor bulishi lozimdir. Oila xamshirasi uy sharoitida geriatrik patsient muammolari aniklanganda xavsizlikni taminlash koidalariga rioya kilish choralarini shu mavzu orkali yoritadilar, sanitariya me’yorlari qoidalari va gigienik tadbirlarning amalga oshirilishi ustidan chuqur bilimni egallaydilar.

Mashg‘ulotning vazifalari:
– oilada keksa va yoshdagi bemorlarga yordam kursatishda zamonaviy yondoshuvlarni kursatish;
– o‘zlashtirilgan bilim va ko‘nikmalarini oilada amaliy faoliyatda qo‘llay olish;
– uzlariga biriktirilgan oilada kasalliklarni aniklash;
– mavzu bo`yicha talabalar bilimlarni tizimlashtirish, mustaxkamlash;
– keksa va kari yoshdagi bemorlarni parvarishiga oid patsientlarni extiyojlarini qondirish yo‘llari xaqidagi malumotlarga ega bo‘lish;
– insonparvarlik, mexr tuyg‘ularini shakllantirish:
– o‘z bilim darajasini kengaytirishga qiziqishni tarbiyalash:
-keksalar bilan ishlashda extiyotkorlik, aniqlik va masuliyatni shakllantirish:

Talaba bajara olishi lozim:
– teri ostiga in’eksiya kilishni;
– mushak orasiga in’eksiya kilish texnikasini ;
– vena ichiga dori yuborishni;

Fanlararo va fan ichida bogliqlik: ushbu mavzu bo`yicha jamoa salomatligi, xamshiralik ishi, gerontologiyada xamshiralik ishi, yuqumli kasalliklar, laboratoriya ishi, gigiena, hamshiralik ishi, bioximiya, ichki kasalliklar fanlari bilan gorizontal va vertikal integratsiya mavjud;

NAZARIY QISM

Qarish – qonuniy, umumbiologik jarayon bo‘lib, butun material dunyoda kuzatiladi. Ko‘pincha qarish qonunlari jismoniy hamda biologik ob’ektlar uchun umumiydir. Biologik ob’ektlar, shu jumladan insonga o‘z-o‘zini tiklash jarayoni xos – ya’ni yo‘qotilgan elementlar va funksiyalar o‘rnini yangisi egallaydi. Qarishni insonning atrof-muhitga moslashishini buzib boruvchi, uning funksiyalarini sekin-astalik bilan pasayishiga olib keluvchi, organizmda qaytarib bo‘lmaydigan tarkibiy o‘zgarishlar jarayoni deb o‘ylash mumkin. A’zo va tukimalarning karish jarayonini ko‘rsatuvchi tarkibiy-funksiyaonal invalyutiv (yoshi) qayta qurilishi apoptoz va to‘qima nekrozi, hamda o‘lgan hujayralarning biriktiruvchi to‘qima (to‘qimalar sklerozi) bilan almashinishiga bog‘liq. Bugungi kunda apaptozga ta’sir qilish ehtimoli amaliyotda yo‘q, uni to‘xtatish faqat muhokama qilinayotgan bo‘lsada, nekrozga terapevtik ta’sir etish tasdiqlangan va ko‘pgina hollarda buni oldini olish mumkin. Agar qarilikning «toza» tashqi ko‘rinishlari haqida gapiradigan bo‘lsak, ular quyidagi 4ta asosiy xususiyatlarga ega. Buni aniklash uchun patronaj xamshirasi quyidagi uslublarni bajaradi:
– Morfologik ko‘rsatkichlarni aniqlash. Ular soch, qoshlarning oqarishi, qarilik keratomalari (dog‘lar), ko‘z (qoplamasi) qorachig‘idagi o‘zgarishlar, tana uzunligi (bo‘yining) pasayishi va boshqalar qarish jarayoni qanchalar kam va sekin borsa, shunchalar yaxshi kechadi.
– Fiziologik holatlarni aniqlash. Uni aniqlashga tekshirishining quyidagi uslublari kiradi:
a) ko‘zlarni yumib bir oyoqda turish. Bu uslub oddiy va qulay. Odam bir oyoqda qancha ko‘p vaqt tura olsa, qarish jarayoni shuncha sekin kechayotgan va fiziologik yoshi ham shuncha kichik bo‘ladi.
b) siqish kuchini aniqlash. 60 dan 70 yoshgacha bo‘lgan insonlar siqish kuchi taxminan 25 ming gramm (25 kg.)ni tashkil qiladi.
v) yurak faoliyatini tekshirish. 65 yoshdan oshgan insonlar yuragining qon bilan ta’minlash ko‘rsatkichlari 25 yoshlilarga nisbatan 30-40 % kam bo‘ladi.
g) o‘pka faoliyatini tekshirish. Keksa odamlarda yoshi o‘tishiga qarab uning faoliyati ham pasayadi. O‘pka tiriklik sig‘imi har yili 30 ml.ga kamayadi va 70 yoshdan oshgan odamlarda 2000-2700 ml.ni tashkil qiladi.
Bundan tashqari buyrak va immun tizimidagi o‘zgarishlarni ham tekshirish o‘tkaziladi. Qarish nazariyalari ichida yangi yo‘nalish – qon tomir (endotelial – trombotsitar) nazariyasini alohida ajratish mumkin. Uning asosi quyidagicha: barcha to‘qimalar hayot faoliyati uchun kislorod va ozuqa moddalari doimo kelib turishiga muxtoj. Bu qon tomirlarini meyorida ishlashi hamda ularda qon oqishi bilan ta’minlanadi. Agar tomirlar toraysa yoki ularda qon oqmasa, hujayralarga kerakli miqdorda O2 va ozuqa moddalar etib bormaydi va ular halok bo‘ladilar. Qon tomirlar doimo kasallik chaqiruvchilar ta’siridadirlar. Ma’lumki chiroyli va toza, sof atrof-muhit salomatlik va umr uzoqligining garovidir. Ko‘pgina manbaalar shuni ko‘rsatadiki umri uzoq insonlarning ko‘pchiligi tog‘larda, dengiz sohillarida, qishloqlarda ya’ni ajoyib manzara, toza sof havo, toza suv va ifloslanmagan tabiatda yashaganlar. SHuning uchun keksa odamlarga ko‘proq tog‘larga, dengiz sohillari, qishloqlar, istirohat bog‘lariga borish, toza sof havodan nafas olish, go‘zal tabiat chiroyini ko‘rish tavsiya qilinadi. Keksalarda zararli odatlar borligi katta ahamiyat kasb etadi. CHekish organizmga faqat zararli ta’sir ko‘rsatadi, undan hech qanday foyda yo‘q. Tamakida inson uchun juda xavfli moddalarning 20 tadan ortiq turi bo‘lib har bir chekilgan sigareta umrni 5 soniyaga qisqartiradi. 10-20 yil davomida har kuni 20 tadan sigareta chekish chekmaydiganlarga nisbatan umrni 6-10 yilga qisqartiradi. Har bir sigareta tarkibida taxminan 2 mg.ga yaqin nikotin mavjud. Agar ushbu doza odam organizmiga shprits orqali yuborilsa, unda nafas olish a’zolari va yurak faoliyati to‘xtaydi. Amerika olimlari tekshiruvlariga ko‘ra chekuvchilar o‘rtasida chekmaydiganlarga nisbatan rak kasalliklari uchrashi juda yuqori, masalan, o‘pkada – 8-12 marta, xalqumda – 5,4 marta, og‘iz bo‘shlig‘ida – 4,4 marta ko‘proqdir. Bundan tashqari tamaki tarkibida yurak qon-tomir tizimiga salbiy ta’sir etuvchi xavfli moddalar mavjud. SHu sababli turli xil yurak kasalliklari shu jumladan arterial gipertoniya chekuvchilar orasida chekmaydiganlarga nisbatan 2,5-3 marta, to‘satdan o‘lim 3,3 marta, apopleksiya (to‘satdan zarba) 3 martagacha ko‘proq uchraydi.

ANALITIK QISM

1 – topshirik

2 – topshirik

Muammo Parvarish muammolari Xamshir. tashxis Tuzatish
nomeri № kuyish sanasi. Sanasi
№1 Bosh ogrigi, aylanishi, kulokda 21 iyul
shovkin, bular gipertonik krizning
kaytalanishiga sabab bulishi mumkin.
№2 Gimnastika mashklarni nazorat 21 iyul
kilmaydi va parx,ezga rioya kilmaydi.
№3 CHarchashni sezish va bosh aylanishi
sababli yikilish xavfining yukori 21 iyul
yukori xolati
3 – topshirik

Nazorat uchun test savollar
1. Karilik belgilarini sanang:
1. Soch tolalari okargan, siyraklashgan
2. Kuzlari nursiz, ogiz bushligida tishlar etishmaydi
3. Umurtka pogonasi bukchaygan
4. Xarakatlari sustlashgan, kiyinlashgan

2. Geriatrik bemorlardan anamnez tuplashda xamshiradan nimalar talab kilinadi?
1. xamshiradan ustalikni
2. bemorlarga eshitish apparatidan foydalanishni
3. sekin va ravon gapirishlikni
4. gamxurlik va unga kizikish alomatlarini aks ettirishlikni

3. Kari bemorlardan ijtimoiy anamnez tuplash kuyidagilardan iborat?
1. xayoti, turmush tarzi
2. turar joyi, maishiy sharoitlari
3. sanitariya sharoitlari
4. profilaktika ishlari
4. Kari bemorlarning urin-joylari kanday bo‘lishi kerak?
1. urin joyi 60 smdan past bulmasligi
2. funksional jixatdan kulay bo‘lishi lozim
3. yostik, kurpalari yumshok va issik bo‘lishi kerak
4. xona xarorati 20-23 S bo‘lishi kerak
5. Kari bemorlarni parvarishlashda xamshiralar nimalarga rioya kilish kerak?
1. ko‘prok dikkat etiborlikni
2. tibbiy etikaga rioya etishni
3. deontologiya konunlariga rioya etishni
4. xammasi tugri
6. Kari bemorlarni parvarishlashning asosiy maksadi:
1. bemor shaxsini xurmat kilish
2. uning jismoniy kamchiliklariga sabr tokatli bulishlik
3. uning ruxiy kamchiliklariga sabr tokatli bulishlik
4. bemor yakinlarini xurmat kilish

O’ZLASHTIRISH UCHUN AMALIY KO’NIKMALAR
– teri ostiga in’eksiya kilish:
– Mushak orasiga in’eksiya kilish:
– Vena ichiga dori yuborish texnikasi;

Mustaqil ish mavzulari
1. Geriatrik patsientlarga xamshiralik yondoshuvi.

Foydalaniladigan manbalar

1. I. E. SHomansurova “Oilaviy tibbiyotda hamshiralik ishi” toshkent – 2008 y
2. Pod redaksiey CHubakova T. CH., Frike E. B,. Haliki V. (1 – 2 tom) Bishkek – 2003g. «Osnovы sestrinskogo dela v semeynoy meditsine»
3. Razikova I. S., Alikulova D. YA., «Gerontologiyada hamshiralik ishi» Toshkent 2017 y. Darslik.

AMALIY MASHG‘ULOT 10

2. Mavzu: Xech kimi yo‘q yolg‘iz va nogiron insonlarga tibbiy yordam ko‘rsatishda oila hamshirasining vazifasi.

Mavzuning o‘tkazish joyi: kafedra o‘quv auditoriyalari, QVP o‘quv moduli, OMX o‘quv moduli, oila poliklinikasi;

Mashg‘ulotning jixozlanishi: tarqatma materiallar, kompyuter ;

Mashg‘ulot davomiyligi: 6 soat;

Amaliy mashg‘ulot : 3 soat

Klinik mashg‘ulot : 3 soat

Mashg‘ulotning maqsadi: Talabalarga axolining ijtimoiy ximoyaga muxtoj bulgan katlamiga tibbiy yordam kursatish moxiyatini, ijtimoiy – tibbiy – ruxiy kumakning axamiyatini tushuntirish. Oila poliklinikasida faoliyat ko‘rsatayotgan umumiy amaliyot xamshiralarining nogiron, xech kimi yuk yolgizlarni parvarish kilishda patronaj xamshirasining vazifalarini o‘rgatish.

Mashg‘ulotning vazifalari:
– mavzu bo`yicha talabalar bilimlarni tizimlashtirish, mustaxkamlash;
– ijtimoiy ximoya ko‘rsatishni tashkil qilishning ahamiyati o‘rgatish;
– ijtimoiy sugurta moxiyatini anglatish;
– nogironlarga tibbiy yordam kursatishning moxiyati xaqida tushuncha berish;
– nogiron va yolgiz kolgan bemorlarga ruxiykumak berishni afzalligi xakida tushuncha berish:

Talaba bilishi lozim:
– nogiron va yolgiz kolgan bemorlarga tibbiy xizmat ko‘rsatishni rejalash;
– ijtimoiy ximoyaga muxtoj bulganlarga kanday tibbiy yordam kursatishni aniklashtirishni;
– nogironlikkga olib keluvchi omillarni;
– nogironlar uchun uyda tibbiy ko‘rikni tashkil etishni;
– xech kimi yuk yolgiz kolgan bemorga patronaj kursatish afzalliklarini;
– nogironlarni moslashishiga yordam kursatishda xamshiraning rolini;

Talaba bajara olishi lozim:
– okliklarni almashtirish texnikasini;
– kiyimlarini almashtirishtexnikasini;
– yotok yaralarni parvarish kilish;

NAZARIY QISM
Keyingi yillarda axolining salomatlik xolatini yaxshilashga qaratilgan bir qator dasturlarni amalga oshirishda jamoatchilik sog‘lig‘ini saqlash hamshiralari axolining kam ta’minlangan qatlami va ruhiy xasta kishilar, nogironlar salomatligi muammolari bilan faol shug‘ullanishmoqda. Bu axolining kam ta’minlangan qatlami va nogironlar salomatligi muammolarini butun bir jamoa salomatligi muammolari sifatida keng tushunilishi muhimligini, shuningdek ana shunday muammolarni xal qilish uchun jamotchilik korxonalari va ijtimoiy ta’minot organlari bilan hamkorlik zaruratini ko‘rsatib beradi.
Hamshira axolining kam ta’minlangan qatlamiga mansub bo‘lgan bemorlarning ijtimoiy, ma’naviy va moliyaviy extiyojlarini qondirish uchun bemor istiqomat qiladigan uydagi qo‘llab quvvatlashga aloxida e’tibor qaratgan xolda xar bir kishining hayotiy sharoitlariga va nogironlik xolatiga mos keluvchi parvarish bilan ta’minlashi, ularning xuquqlarini himoya qilishi (advokat vazifasini bajarishi) kerak. YUqoridagilarni amalga oshirish uchun hamshira ijtimoiy ta’minot bo‘yicha bilimlarga ega bo‘lishi, ijtimoiy ta’minot organlarida ishlovchi kishilar bilan yaqindan hamkorlik qilishi, oilalar, maktablar, ish joylari va butun bir jamoani mavjud ijtimoiy resurslar bilan tanishtirishda va ularning ulardan foydalanishlarida ko‘mak ko‘rsatish.
Hamshira tomonidan amalga oshiriladigan parvarish juda muhim, chunki og‘ir kasallarni uy sharoitida parvarish qilishga bo‘lgan extiyoj darajasi yuqori. Ayniqsa, uy sharoitida hamshira parvarishiga muxtoj kishilar kundalik hayotdan cheklanib qolgan bo‘lib, bunga sabab o‘zi istiqomat qiladigan joyda tibbiy yordam olishdir.
Hamshira oilani uy sharoitida tibbiy nazoratni xavfsiz amalga oshirish uchun zarur ko‘nikmalarga o‘rgatishi kerak. Bunda hamshira tibbiy nazoratni amalga oshirganiligini va uni qanday tadbiq qilishini oldindan aniqlab olishi kerak. Bundan so‘ng, havfsiz tibbiy nazoratni amalga oshirishda yordam beradigan sanitariya buyumlari va anjomlarini xarid qilishni ta’minlash, imkoniyat darajasida iqtisodiy va ruhiy bosimni bartaraf etish, va davolashning xotirjam rejimi uzluksizligini ta’minlash zarur.
YAkuniy davr bemorlari bu saraton yoki qarilikning yakuniy bosqichi tufayli o‘lim vaqt-soati yaqinligi tashxisi qo‘yilgan, kasalliklari davosiz bo‘lgan kishilardir.
YAkuniy davr bemorlarida belgilar bir qaraganda barqarordek tuyuladi, lekin osonlik bilan o‘zgarib turuvchi, istalgan paytda yomonlashib ketuvchi bo‘lishi somatik asoratlar har doim mavjud bo‘ladi.
YAkuniy davr bemorlarining hususiyatlari shundan iboratki, ular o‘z oilalari bilan birga yashab turib o‘z “o‘limini” qarshi olishadi. “Umrimning so‘nggi kunlarini o‘z uyimda yashashni hoxlayman” deydigan bemorning va oilasining qarorini hurmat qilgan xolda, istaklarini, bemorning va uning oilasining o‘limga doir fikrlarini tushunib, hamshira sifatida ularning azoblarini engillashtirishda yordam ko‘rsatish zarur.
YAkuniy davrda muhim jihat ushbu kishi olishni istaydigan parvarishni mo‘‘tadil parvarishni taqdim etishni ko‘zda tutuvchi majmuaviy yondoshuv va uning hayotini xurmat qilish muhim jihat sanaladi. SHuningdek “o‘lim” kabi aytiriliqqa yuz tutgan yaqin kishini yo‘qotishi kutilayotgan oilaga yordam ko‘rsatish. Hamshiraning vazifasi bunday xollarda bemorning xotirjam vafot etishiga va uning oilasi ruhan qo‘llab-quvvatlashdan iborat.

ANALITIK QISM
Bilim ko‘nikma va malakalarni shakllantiruvchi test va topshiriqlar

Nazariy bilimlarini nazorat qilish.
Uy sharoitida og‘ir kasallarga hamshiralik parvarishini ko‘rsatishning asosiy jihatlari.
(1) Kundalik hayotda davolashning og‘irligi
(2) Og‘irlashuv asoratlari va belgilari barqarorligini unutmagan xolda erta aniqlash uchun buzilishlarning odlini olish choralari va baholash xar doim zarur.
(3) Davolovchi shifokor bilan hamkorlik qilish, mutaxassis sifatida muayyan tibbiy xizmat ko‘rsatish tizimini yaxshilash.

MAVZUGA OID TESTLAR
1. Oila xamshirasining bemorlarni parvarishlashdagi bayonnomalari nima uchun kerak?
1. Ifodalangan zaruriyatga javob bulib xisoblangani uchun kerak
2. Oila xamshirasining bemorlar parvarishi uchun kulay bulgani uchun kerak
3. YUridik xujjat xisoblanib, ukuv kullanma xisobida xam kullansa buladi
4. Barcha savollarga shu bayonnoma orkali javob olish uchun kerak
2. Oila xamshirasi bayonnomalariga kuyiladigan talablarni kursating:
1. Xakkoniy mos va anik bulishi lozim
2. Xayotga yakin va anik bulishi kerak
3. Xafta davomida tuldirilishi kerak
4. Sodda, xamma tushunadigan suzlar bilan kizil ruchkada yozish lozim
3. Oila xamshiralari uchun bemorlarni parvarishlash rejasiga kuyidagilar kiradi?
1. Xamshira tashxisi yani bemor muamosi
2. Bemorni parvarishlovchi xamshira yozuvlari
3. Vrach tashxisi yani bemor shikoyatlari
4. Bemorni davolovchi vrachning kundalik yozuvlari
4. Kariya bemorlar bilan mulokotda kommunikatsiya tamoyillarini sanang:
1. Mulokotda anik va ravshan murojaat etish
2. Faol ravishda eshitish – bemor dardini tinglash
3. Mulokotda erkalik va shirinsuxanlik bilan murojat etish
4. Faol ravishda gapirish – bemor dardini tinglash
5. Nogiron bemorlardan anamnez tuplashda xamshiradan nimalar talab kilinadi?
1. Gamxurlik va unga kizikish alomatlarini aks ettirishni
2. Bemorning kulogiga kattik kattik gapirish
3. Jerkish alomatlarini kursatmaslik
4. Bemorni kurkitish, ulim xissini buysindirish
5. xar kanday xolatda xam karilikka yuyish
Amaliy ko‘nikma
– okliklarni almashtirish texnikasi:
– kiyimlarini almashtirish texnikasini:
– yotok yaralarni parvarishlash texnikasini:
Mustaqil ish mavzulari
– O‘zbekistonda ijtimoiy – tibbiy sug‘urta xizmati va uning ish prinsiplari.

Foydalaniladigan manbalar

AMALIY MASHG‘ULOT № 11

1. Mashg‘ulot uchun ajratilgan vaqt – 6 soat

2. MAVZU: Profilaktika va uning turlari. Profilaktik chora tadbirlar rejasini ishlab chikish.

3. Bu mavzu orkali talabalarni oilada kasalliklarni oldini olishda, oila xamshirasining uyda xavsizlik koidalariga rioya kilish choralarini kullashda sanitar oqartuv ishlarini olib borish qoidalarini, sanitariya me’yorlari qoidalari va gigienik tadbirlarning amalga oshirilishi ustidan chuqur bilimni egallashdan iborat.

4. Mashg‘ulot maqsadlari;
4. 1. Talimiy maqsadi:
– oila tibiyoti xamshirasi soglom turmush tarzi sterotiplariga yunaltirilgan pedagoglik va xamshiralik sanatini optimalllashtirishdan iborat.
– o‘zlashtirilgan bilim va ko‘nikmalarini oilada amaliy faoliyatda qo‘llay olish;
– uzlariga biriktirilgan oila azolarining kasalliklarini oldini olishda reja tuzish koidalarini;

4. 2. Tarbiyaviy maqsadi:
– Oilaga kursatiladigan tibbiy yordam kasallikning boshlangich boskichida kursatilishi va bu yordamni maxsus tayyorgarlikdan utgan xodim ularning xizmatiga muxtoj bulgan patsientlarni extiyojlarini qondirish yo‘llari xaqidagi malumotlarga ega bo‘lish;
– insonparvarlik, mexr tuyg‘ularini shakllantirish:
– o‘z bilim darajasini kengaytirishga qiziqishni tarbiyalash:
-oilada amaliy ishni bajarishda extiyotkorlik, aniqlik va masuliyatni shakllantirish:

4. 3. Rivojlantiruvchi maqsadi:
– talabalar fikrlash doirasini o‘stirish;
– talabalarni ijodiy yondoshishga yo‘llash;
– talabalarda mantiqiy, mustaqil fikrlashni va mustaqil muloxaza yuritishni shakllantirish:

5. Mavzu bo‘yicha yoritilishi lozim bo‘lgan savollar:
1. Profilaktika nima va uning turlarini aytib bering?
2. Birlamchi profilaktika nima, misol keltiring.
3. Ikkilamchi va uchlamchi profilaktika turlariga tarif bering?.
4. Sanitar okartiruv ishlariga tarif bering.

NAZARIY KISM
Profilaktik tadbirlar inson salomatligiga ta’sir kiluvchi turmush tarzining zamini xisoblanadi, uni tashkil kilish xukumatimiz ijtimoiy siyosatining muxim asosiy vazifasidir. Epidemiologik, sotsial gigiena va boshka zamonaviy tushunchalar yordamida sharoit va turmush tarzining inson sogligiga bevosita ta’sirini isbotlovchi xakikatlar aniklangan.
Gigiena, tabobat, ekologiya soxasidagi bilimsizlik, kun tartibiga rioya kilmaslik, tugri ovkatlanmaslik, mexnat va dam olishni tugri yulga kuymaslik, spirtli ichimliklarni iste’mol kilish, chekish, kamxarakatlik, ruxiy-emotsional zurikishlar, bularning xammasi inson salomatligiga ta’sir kursatib, bir tomondan kasalliklar sababi, ikkinchi tomondan sogligining buzilish omillari xisoblanadi. Tibbiyot xamshirasi axoli urtasida olib boriladigan soglikni saklash va mustaxkamlash tugrisidagi targibot ishlarida bu sabablarning inson sogligiga ta’siriga tuxtalib utilishi lozim.
Soglom turmush tarzi me’yorlariga rioya kilish va uni tashkil kilishda katta kiyinchiliklar yuzaga keladi, axoli salomatligini saklash va yaxshilashda bu nafakat amaliy balki nazariy axamiyatga egadir. Soglom turmush tarzini tashkil kilish umumxalk ishi bulib, bunga rioya uilishda soglikni saklash xodimlari namuna bulishlari lozim. Soglom turmush tarzi jamiyat rivojlanishining xozirgi boskichida inson xayoti uchun zarur bulib, mamlakatda utkazilayotgan katta ijtimoiy-iktisodiy uzgarishlar kafolati xisoblanadi. Soglom turmush tarzi insonning xar tomonlama etuk rivojlanishida ma’lum darajada ta’sir kursatadi.
Mamlakatning kelajagi xar tomonlama soglom, jismoniy jixatdan kuchli bulgan yoshlargina uzlariga yuklatilgan vazifani bajara oladilar. SHu sababli tibbiyot xodimlari yoshlar orasida soglom turmush tarzining shakllanishiga kuprok e’tibor berishlari lozim. Sunggi yillarda ayrim kasalliklar “yosharmokda”, m: yurak-kon tomir kasalliklari asosan yoshi katta odamlarda uchrar edi, xozirda esa yoshlar orasida xam keng tarkalgan. Tibbiyot xamshirasi uz sanitariya-maorif tadbirlarida kasalliklarning rivojlanish zaminida inson turmush tarzi bilan boglik omillarni inobatga olishi lozim.
Xar bir inson ota-ona tomonidan nasl-nasab shajarasini yaxshi bilishi, ularning sogligi, kasallarga moyilligi, turmush tarzini va ijtimoiy kelib chikishini yaxshi bilishi kerak. YAngi oilaning shakllanishida ushbu sabablar ayniksa muximdir. Utmishda xali genetika fani bulmaganda kelin-kuyovning nasl-nasab shajarasi uch, besh avlodi muxokama kilingan. Xozirgi vaktda bu vazifani genetik xizmat maslaxatxonalari bajarmokda. Sizning salomatligingiz va uzok umr kurishingiz ota-onangizga boglik. Fakat tabiiy ovkat maxsulotlari bilan ovkatlanish inson sogligini saklashda muxim urin tutadi. Fiziologik ovkatlanishning ilmiy tekshirishlar natijasida ishlab chikilgan asosiy koidalari ratsional ovkatlanishga asoslangan bulib, ular kuyidagilardan iborat:
– kunlik ovkat ratsionining kaloriyasi sutkalik ishlatilgan energiyani koplashi lozim.
– insonga kerakli ovkat kaloriyasi uning xolati, jinsi, yoshi, kasbiga boglikdir;
– ovkat ratsionida albatta vitaminlar, mineral tuzlar, suv bulishi kerak;
– ovkat ratsionining 1/3 kismi xayvon, 2/3 kismini usimlik maxsulotlari tashkil kilishi kerak;
– ovkat maxsulotlari tarkibida ballast moddalar bulishi lozim;
– taomlarning tashki kurinishi, xidi, mazasi ishtaxali, me’da shirasini ishlab chikishga ta’sir etishi lozim;
– ovkatlanish tartibini tugri tashkil etish, ovkatlanish vakti, uning kun davomidagi

ANALITIK QISMI

«Talaba diqqat markazda»

Guruxchani faollikka davat etish uchun bu texnologiya juda qulay bo‘lib, talabalar o‘z ustida ishlab, mustaqil fikr yuritishga intilishadi.
Gurux talabalari buning uchun amaliy mashg‘ulotning kalendar tematik rejasini oldindan yozib olishadi va o‘zaro kun tartibini taqsimlab olishadi. Amaliy mashg‘ulot rejasiga ko‘ra talabalar kun tartibini amaliy mashg‘ulot vaqtida talabalar o‘z – o‘zini boshqaradilar. O‘qituvchi tomonidan esa bu jarayon nazorat qilib boriladi. Amaliy mashg‘ulot kun tartibi:
1. Kun tartibiga ko‘ra mavzuni elon qilish. (Gurux talabalaridan biri yozma tarzda doskaga osib ko‘rsatadi)
2. Aqliy gimnastika – mavzuga oid testlar, krossvord va turli masalalar. (Gurux talabalaridan biri olib boradi)
3. Amaliy mashg‘ulotni nazariy qismini guruxchalar orqali yoritish
A) Gippokrat
B) Ibn Sino
V) Naytingeyl nomli guruxchalar bor imkoniyatlarini ishga solib, slaydlar, plakatlar videolar orqali mavzuni yoritishadi.
4. Jismoniy mashq. (Gurux talabalaridan biri olib boradi)
5. Amaliy mashg‘ulotning amaliy qismini guruxchalar orqali yoritish.
A) Gippokrat
B) Ibn Sino
V) Naytingeyl nomli guruxchalar bor maxoratlarini ishga solib, ko‘rgazmali ravishda mavzuga oid amaliy ko‘nikmani yoritishadi.
6. Xulosa qismi. O‘qituvchi tomonidan fikr bildiriladi va qo‘shimcha topshiriq va savollar bo‘lsa gurux talabalariga beriladi.
7. Kun yakuni qismi O‘qituvchi tomonidan xar bir talabaga izox beriladi va baxolanadi. Kamchiliklarini yoritib o‘tadi va ilovalar keltiradi. Talabalar tomonidan etirozlar bo‘lsa asoslab beradi.

Mustaqil tayyorlanish uchun mavzu:
Oila bilan zararli odatlarga qarshi kurashish uchun oila azolariga seminar o‘tkazish tartiblari.

Adabiyotlar
Asosiy adabiyotlar:
1. “Hamshiralik ishi” T. YU. Umarova, I. A. Qayumova, M. K. Ibragimova Toshkent 2003y.
2. “Hamshiralik ishi asoslari” E. Y. Kosimov, M. Z. Zoxidova, SH. YA. Zokirxo‘jaev Toshkent – 2003y.
3. “Sestrinskoe delo” A. F. Krasnov Moskva – 2000g. (I – II tom)
4. “SHifokorning nutk madaniyati va bemor bilan mulokot sanati” E. Y. Kosimov. Toshkent – 2002y. O‘quv qo‘llanma
5. “Semeynaya meditsinskaya sestra” R. M. Dorofeeva. Moskva – 2002g.

Qo‘shimcha adabiyotlar
1. Vrach, sestra, bolnoy. I. Xordi. 1974. Buxarest.
2.Internet malumotlari quyidagi saytlardan olinadi:
www.tma.uz, http://www.ziyonet.uz,

AMALIY MASHG‘ULOT 12

Mavzu: Vaksinoprofilaktikada oila hamshirasining roli.

Mavzuning o‘tkazish joyi: kafedra o‘quv auditoriyalari, QVP o‘quv moduli, OMX o‘quv moduli, oila poliklinikasi;

Mashg‘ulotning jixozlanishi: tarqatma materiallar, kompyuter ;

Mashg‘ulot davomiyligi: 6 soat;

Amaliy mashg‘ulot : 3 soat

Klinik mashg‘ulot : 3 soat

Mashg‘ulotning maqsadi: Talabalarga vaksinalar xakida, vaksina bilan ishlashda xamshiraning ma’suliyati xakida, vaksinani saklash usullari xakida tushuncha berish;

Mashg‘ulotning vazifalari:
– mavzu bo`yicha talabalar bilimlarni tizimlashtirish, mustaxkamlash;
– vaksinoprofilaktikaning siyosiy ahamiyati o‘rgatish;
– vaksinatsiyani rasmiylashtirishda tibbiy ko‘rikning afzalliklarini o‘rgatish;
– vaksinalar xaqida tushuncha berish;
– vaksina turlari, vaksinatsiyaning ahamiyati xaqida tushunchaga ega bo‘lish

Talaba bilishi lozim:
– vaksina tushunchasini;
– vaksina yuborish qoidalari va tartiblarini;
– vaksinatsiya utkazishda tibbiy ko‘rikning tashkiliy tomonlarini;
– tibbiy ko‘rikda qanday ma’lumotlar olinishini;
– emlash xonasining tibbiy xujjatlarini;
– tirik vaksinalar xakida;

Talaba bajara olishi lozim:
– emlashdan oldin ota onadan ma’lumot tuplash uchun suxbat uyushtirish;
– kullarni muolajaga tayyorlash;
– teri ostiga emlash muolajasini utkazish;

NAZARIY QISM

Profilaktik emlash – zamonaviy tibbiyotga ma’lum yuqumli kasalliklardan himoya qiluvchi samarali va iqtisodiy jihatdan qulay vositadir.
1) Maqsad: Bemorga antitanachalarning kasallikni qo‘zg‘atuvchi kurashish uchun ishlab chiqarilishini rag‘batlantirish uchun kuchsizlantirilgan va og‘riq beruvchi vosita beriladi.
2) Emlanishi kerak bo‘lgan kasalliklar: Emlash yordamida muvaffaqiyatli qarshi kurashiladigan mikroorganizmlar orasida quyidagilar bo‘lishi mumkin:
(1) Viruslar: qizamiq, qizilcha qo‘zg‘atuvchilar, epidemik parotit, poliomelit, gepatit V, og‘iz virusi infeksiyasi, gripp va h.k.
(2) Bakteriyalar: tuberkulez qo‘zg‘atuvchilar, difteriya, ko‘kyo‘tal, quturish, gemofil infeksiyasi
3) Profilaktik emlashni o‘tkazish uslublari. Emlash bir martalik (qizamiq, parotit, tuberkulez) va ko‘p martalik (poliemielit, AKDS) bo‘ladi, martalik immunitetni shakllantirish uchun emlash olish kerakligini bildiradi.
Qayta emlash – oldingi emlashlar bilan ishlab chiqilgan immunitetni quvvatlantirishga qaratilgan tadbiryu Odatda emlashdan so‘ng bir nechta yil keyin o‘tkaziladi. Immunlash uslubini tanlash vaksinaning reaktivlik va immunogenlik darajasiga bog‘liq.
Kuchli rektogenli vaksinalar faqat teri ichiga yoki xatto teri ustiga qilinadi, saralangan vaksinalarni esa (gepatit V ga qarshi, AKDS) mushak ichiga qilish tavsiya qilinadi. Tirik vaksinalar (qizamiq va qizilchaga qarshi) teri ostiga qilgani ma’qul, chunki bu yo‘l eng og‘riqsizi va havfsizroq, shuningdek vaksinaga immun javob vaksina qilish yo‘liga bog‘liq emas. Vaksianini og‘iz orqali qilish polimelitga qarshi emlashda qo‘llaniladi.
1) Nojo‘ya ta’sirlari
Nojo‘ya ta’sirlar vaksina qilingandan so‘ng 30 daqiqa ichida tezda namoyon bo‘lishi mumkin. Ayniqsa, qichitma, o‘sma, toshma, ko‘ngil aynishi va nafas olishning og‘irlashishi kabi shokli (anafilaktik shok) asoratlar kuchli reaksiya hisoblanadi.
Tirik vaksina qilinganda ta’sirlar 4-kundan oldin va qizamiqniki qilingandan 12-14 kun keyin va polemelit va parotit vaksina qilingandan 30 kun keyin ko‘rinishi mumkin emas. Bu tirik vaksinalar bilan emlashdan so‘ng umumiy ta’sirlar mikroorganizmning ko‘payishi uchun zarur “inkubatsiya davri” dan keyin rivojlanadi.

2) Sog‘liqqa zarar tomonlari:
Odatda mahalliy ta’sir emlash o‘tkazilgan sohada paydo bo‘ladi va limfa tugunlarining engil qizarishi va yallig‘lanishi, shuningdek abssessning og‘ir shakli bilan kuzatiladi.
Umumlashgan ta’sir sifatida allergik ta’sirni, bir qancha tizim va organlarni qamrab oluvchi tana haroratining o‘zgarishini ko‘rsatish mumkin, va og‘ir xollarda – markaziy asab tizimining buzilishi.

3) Emlashni o‘tkazishda havfsizlik choralari.
O‘tkazishdan oldin hamshira shifokorning emlashga kelgan kishining sog‘lig‘i xolati to‘g‘risidagi, shuningdek vaksina qilishga qarshi ko‘rsatmalarning yo‘qligi to‘g‘risidagi xulosasi bor yoki yo‘qligini tekshiri shart.

ANALITIK QISM

1 – topshirik

2006 yil 26.08. dagi № _____ sonli Buyruq

№ YOsh Emlashning nomi
1. Birinchi 24 soat VGV-1
2. Hayotning 2-5 kuniga OPVO-O BSJ-1
3. 2 oylik AKDS-1 OPV-1 VGV-2
4. 3 oylik AKDS-2 OPV-2
5. 4 oylik AKDS-3 OPV-3
6. 6 oylik VGV-3
7. 12 oylik KPK-1
8. 16 oylik AKDS-4 OPV-4
9. 6 yosh KPK-2
10. 7 yosh ADS-M-5, OVP-5, BSJ-2
11. 14-15 yosh (8-sinf) BSJ-3
12. 16 yosh ADS-M-6
13. 26 yosh ADS-M-7
14. 46 yosh ADS-M-8

Profilaktik emlashning kalendar-jadvalini tuzishda qanday xolatlar hisobga olinadi?

2 – topshirik
Profilaktik emlashning kanday hujjatlarini bilasiz? Sanang

3 – topshirik
Emlashni kuzatish deganda nimani tushunasiz?

O’ZLASHTIRISH UCHUN AMALIY KO’NIKMALAR
Profilaktik emlashni o‘tkazishning algoritmi:
• Qo‘llarni yuvish
• Ampuladagi preparatning nomini tekshirib ko‘rish;
• Preparat va bir martalik instrumentlar muddatining tugamaganligiga ishonch xosil qilish;
• Ampula, flakonlar belgilarini va butunligini, vaksinada begona qo‘shimchalar yo‘qligini tekshirish;
• Preparatni uni qo‘llash yo‘riqnomasiga ko‘ra tayyorlash bo‘yicha zarur jarayonlarni olib borish;
• Protsedura stolida shokka qarshi terapiya vositalarining borligini tekshirish.

Immunlashni o‘tkazishda quyidagilarni ta’minlash kerak:
• Preparat quyiladigan joyga to‘g‘ri ishlov berishni;
• Vaksinani qo‘llash bo‘yicha yo‘riqnomadagi xolatlarga rioya qilish.
• Vaksinaning tavsiya qilingan dozasiga, uni quyish uslubi va joyiga qa’iyan rioya qilish.

Emlashni o‘tkazish
Profilaktik emlashlarning ob’ekti asosan bolalardir. Bolalar salomatligining xususiyati shundan iboratki, ular infeksiyalarga nisbatan juda ham ta’sirchan, va ularga qarshi samarali vosita bu profilaktik emlashdir.
1) Emlashga taklif etish
Profilaktik emlashlarni o‘tkazish miqdori va vaqti emlashning turidan kelib chiqqan xolda xar xil bo‘ladi. Ota-onalar bu xaqida bilmasliklari mumkinligi uchun, ota-onalarga profilaktik emlash bo‘yicha ma’lumot berish, va ularni emlashga tegishli vaqtda keladigan qilib o‘qitish kerak.
SHuningdek, ota-onalarga profilaktik emlashning ahamiyatini tushuntirishdan tashqari ular emlash davomidagi nojo‘ya ta’sirlar to‘g‘risida tushunishlari uchun ma’lumotlarni taqdim etishlari lozim.

Emlashni o‘tkazishda kuzatuv
(1) O‘tkazishdan kunida e’tibor masalalari:
Profilaktik emlashni o‘tkazishdan oldin bolaning, ob’ektning jismoniy xolatini tekshirish zarur.
Bolaning jismoniy xolatini (harorat, ishtaha, kayfiyat) tekshirishni onasi qiladi, va bola emlashga qanchalik tayyor ekanini baholaydi. Agar ona bolaning xolatini baholashga qiynalsa, u xolda u shifokor bilan maslahatlashadi.
(2) Emlashni o‘tkazishdan kunidan keyin masalalari:
Vaksinani qilgandan keyin 30 daqiqa ichida nojo‘ya ta’sirlarning paydo bo‘lish havfi bor. Bolalarni emlagandan keyin ota-onalarga ichimlik suvi va sutning qisqartirishni tushuntirish. SHuningdek, xolatni kuzatish uchun hamshira emlash qilingandan keyin 30 daqiqa kutib turishni so‘raydi.
Hamshira emlash o‘tkaziladigan kunda xaddan tashqari jismoniy faollikning oldini olish, va vanna va dush qabul qilganda emlash qilingan sohaga suv tegishidan saqlanish to‘g‘risida ogohlantiradi.

Mustaqil ish mavzulari

1. Emlash kalendariga kiritilmagan vaksinalar. Vaksinalarni saqlash va inksiya uchun tayyorlash.

Foydalaniladigan manbalar

AMALIY MASHG‘ULOT 13

Mavzu: O‘smirlar bilan ishlashda hamshiralar roli.

Mavzuning o‘tkazish joyi: kafedra o‘quv auditoriyalari, QVP o‘quv moduli, OMX o‘quv moduli, oila poliklinikasi;

Mashg‘ulotning jixozlanishi: tarqatma materiallar, kompyuter ;

Mashg‘ulot davomiyligi: 6 soat;

Amaliy mashg‘ulot : 3 soat

Klinik mashg‘ulot : 3 soat

Mashg‘ulotning maqsadi: talabalarga usmirlik davridagi jismoniy va fiziologik uzgarishlar xakida malumot berish. Talabalarni o‘smirlik davrida yuzaga keladigan muammolar bn tanishtirish, o‘smirlikning utish palasidagi o‘zgarishlar bn tanishtirish;

Mashg‘ulotning vazifalari:
– mavzu bo`yicha talabalar bilimlarni tizimlashtirish, mustaxkamlash;
– o‘smirlarga tibbiy xizmat ko‘rsatishning siyosiy ahamiyati o‘rgatish;
– o‘smirlarga tibbiy ko‘rikning afzalliklarini o‘rgatish;
– o‘smirlar haqida tushuncha berish;
– o‘smirlarga hamshiralik yondoshuvi xaqida tushuncha berish

Talaba bilishi lozim:
– o‘smirlarda sodir bo‘ladigan fiziologik va anatomik o‘zgarishlarni;
– o‘smirlarni zararli odatlardan kaytarish uchun oilada ota va ona rolini;
– o‘smirlarni tibbiy kurikdan utkazishda xamshiralar roli;
– o‘smirlar bilan suxbat o‘tkazishni;

Talaba bajara olishi lozim:
– o‘smir xaqida ota onadan ma’lumot tuplash uchun suxbat uyushtirish;
– zararli odatlarga qarshi kurash uchun buklet tayyorlash;
– «tengdosh tengdosh»ga suxbatini uyushtirish;

Fanlararo va fan ichida bogliqlik: ushbu mavzu bo`yicha mikrobiologiya, yuqumli kasalliklar, laboratoriya ishi, gigiena, hamshiralik ishi, ichki kasalliklar propedevtikasi fanlari bilan gorizontal va vertikal integratsiya mavjud;

Nazariy kism

Usmirlar urtasida sog‘lom turmush tarzini shakllantirishda avvalo, unga mas’ul shaxslarning metodik jihatdan tayyorgarliklarini ta’minlashga erishish lozim. Biz talabalarni mavzumiz orkali sog‘lom turmush tarzini shakllantirishga yo‘naltirilgan bilimlarini oshirgan talabalarimizni «trener» deb atasak buladi. Trenerlar tomonidan rioya etilishi lozim bo‘lgan muayyan shartlar aniqlash asosiy vazifamizdir.
Har bir inson sog‘lom turmush tarziga amal qilib yashashi kerak. Biroq kattalar bilan bir qatorda ba’zi bolalar, o‘smirlar ham tamaki, sigareta chekadilar. Biz ikkinchi va uchinchi sinf o‘quvchilari orasida ham gohida chekuvchi bolalarni uchratamiz. CHekuvchi bolalar, o‘smirlarning soni, negadir, yuqori sinflarga ko‘chishlari sari orta boradi. Ko‘pincha chekishga nimalar sabab bo‘ladi? Nega ayrim bolalar, o‘smirlar chekishni boshlaydilar? Bizningcha, bolalarning, o‘smirlarning chekishga o‘rganishining asosiy sabablari quyidagichadir:
-bolalar, o‘smirlarning qiziquvchanligi;
-bolalar, o‘smirlarning oldin noma’lum bo‘lgan hissiyotga berilishi;
-bolalar, o‘smirlarning kattalarga taqlid qilishi;
-bolalar, o‘smirlarning umumiy istak chekish asosida qurilgan davraga kirib olishga bo‘lgan intilishi;
-bolalar, o‘smirlarga do‘stlari va boshqalar tomonidan tazyiqlar sabab bo‘ladi.
CHekishga o‘rganish zararli odatga o‘rganishdir. CHekish odam organizmining hamma organlariga zarar etkazadi, ammo bu zarar turli organlarga turlicha ta’sir qiladi. Tamaki-sigareta tutuni nikotin, karbon oksidi va boshqa zararli moddalardan iborat bo‘lgani uchun, odam sog‘ligiga zararlidir. Bulardan nikotin ayniqsa zararlidir. CHekishning zarari birinchi bosqichda nafas olish organlariga, tomoq, yurak, ovqat hazm qilish organlariga qattiq ta’sir qiladi. CHekish ko‘pincha chekuvchi bolalarni-o‘smirlarni tez-tez boshi og‘riydigan, tajang,yomon uxlaydigan qilib qo‘yadi. CHekish ko‘rish va eshitish qobiliyatlarining pasayishiga ham sababchi bo‘lishi mumkin. Mana shuning uchun ham har bir ota-ona, o‘qituvchi, murabbiy o‘quvchilar, o‘smirlar orasida chekishga qarshi qat’iy kurash olib borishlari kerak. O‘smir chekishga o‘rganmasligi uchun nima qilish kerak? «Agar u chekishga o‘rgangan bo‘lsa unga nisbatan bu holatni qanday tushuntirish kerak?» O‘quvchi o‘smirlarning bu yomon zararli odatga o‘rganishining bosh sababi-ularning qarovsizligi, pedagogik jihatdan chetda qolishidir. Ko‘chada bir chekuvchi o‘smir paydo bo‘ldimi, bas, u darhol o‘zining nojo‘ya, ahmoqona, zararli odatini boshqa bolalarga o‘rgatadi. Bolalarni, o‘smirlarni kattalar tomonidan chekishga o‘rgatish aybdir, jinoyatdir. CHekib turgan bolalar, o‘smirlar oldidan katta yoshdagi kishilarning beparvolik bilan o‘tishi, ulardan sigaret tutatib olish, ular bilan birga chekish yarashmaydi. Kattalar agar o‘zlari zararli bo‘lgan chekish odatidan qutila olmasalar, hech bo‘lmaganda, chekishning barcha zararini tushuntirib, bolalar, o‘smirlar chekishiga yo‘l qo‘ymasliklari kerak. CHekishni boshlamaslik yoki uni tashlash uchun, yaxshisi, sog‘lom turmush tarziga amal qilib yashash kerak.

ANALITIK KISM
1. Usmir kim?
2. Usmirlar urtasida zararli odatlarga berilish nima uchun va kachon kuchayadi?.
3. Usmirlarning jismoniy va ruxiy uzgarishiga nima sabab buladi?
4. Alkogol istemol kilishning organizmga kanday tasirlarini bilasiz?
4. Usmirlar urtasida zararli odatlarga karshi kanday kurashar edingiz?

TESTLAR
1. Usmirlar bilishi lozim bulgan reproduktiv salomatlik masalalari keltirilgan katorni belgilang?
Uzaro munosabatlar va jinsiy munosabatlar xakida
Organizmning anatomik tuzilishi va fiziologiyasi xakida
Karama – karshi jins munosabatlari xakida
Kontratsepsiya vositalarini ishlatish tartibi xakida
2. Respublikamizda 15-16 yoshli usmirlar orasida istalmagan xomladorlik va JYOYUK xakidagi profilaktik bilimlari darajasi kimlar tomonidan berilgan va necha foizni tashkil etadi?
9,9 % ugil bolalar va 15,3% kizlar ota-onalari orkali olgan
9,9 % ugil bolalar va 5,2 % kizlar ukituvchilari orkali olgan
35 % ugil bolalar va 5,20 % kizlar tengkurlari orkali olgan
Kolganlari bu ma’lumotlarni oila xamshirasi orkali olgan
3. Ota-ona usmirga kanday mavzular xakida tarbiyaviy suxbat utkazishii lozim?
Usmirlik davri muammolari
Uz-uzini moddiy ta’minlash xissi
Organizmdagi salbiy uzgarishlar
SHaxsiy mulkka egalik xissi
4 Usmirlarda kanday uzgarishlar kuprok kuzatiladi?
Boshka jins vakiliga kizikish rivojlanadi
Jismoniy jixatdan uzgarishlarni ortda kolishi
Ruxiyatida muxabbatga nafrat rivojlanadi
Bir xil jins vakiliga kizikish rivojlanadi
5. Usmirlik davri nima uchun «utish davri» deyiladi?
Uz-uzini baxolashi, kizikishi, kadriyatlari kaytadan shakllanadi
Tashki va ichki jinsiy a’zolarda anatomik uzgarishlar bulgani uchun
Boshka jins vakiliga kizikish rivojlanadi
Ruxiyatida ilk romantik xislar yuzaga keladi

Amaliy mashgulotda talabaning mustakil ishi :
Bunda gurux talabalaridan bitta azosi uziga biriktirilgan mavzuda prezentatsiya kiladi. Gurux talabalari uni dikkat bilan kuzatib tinglashadi. SHundan sung talabalar tomonidan TMIni tayyorlagan talabaga ketma ket savollar berishadi. Ukituvchi tomonidan savol bergan talabaga ball kushib boradi. TMIni prezentatsiya kilgan talabaning TMI ishiga baxo kuyiladi va 05 koefitsientiga kupaytiriladi. CHikkan ball amaliy mashgulot baliga kushiladi.

Amaliy mashgulotda amaliy kunikmani uzlashtirish:
Amaliy kunikmani uzlashtirish buyicha gurux talabalari uchta guruxchaga bulinadi. Uchta guruxchaga amaliy kunikma algoritmlari tarkatiladi. Talabalar uzaro rollarni taksimlab oladi.
Mustaqil ish mavzulari

– Genderlik.

Foydalaniladigan manbalar

14 – AMALIY MASHG‘ULOT

MAVZU: Reproduktiv yoshidagi ayollar bilan ishlash tartibi.
Amaliy mashg‘ulotning ta’lim berish texnologiyasi

Mavzuning o‘tkazish joyi: kafedra o‘quv auditoriyalari, QVP o‘quv moduli, OMX o‘quv moduli, oila poliklinikasi;

Mashg‘ulotning jixozlanishi: tarqatma materiallar, kompyuter ;

Mashg‘ulot davomiyligi: 6 soat;

Amaliy mashg‘ulot : 3 soat

Klinik mashg‘ulot : 3 soat

Mashg‘ulotning maqsadi: talabalarga reproduktiv salomatlik xaqidagi bilimlarini boyitishda ko‘mak berish, reproduk yoshdagi ayollar organizmiga daxldor o‘zgarishlar xaqida ma’lumot berish. Talabalarni reproduktiv yoshdagi ayollarda salomatligida yuzaga keladigan muammolar bn tanishtirish.

Mashg‘ulotning vazifalari:
– mavzu bo`yicha talabalar bilimlarni tizimlashtirish, mustaxkamlash;
– reproduktiv salomatlikning siyosiy ahamiyatini o‘rgatish;
– reproduktiv salomatlik targ‘ibotining afzalliklarini o‘rgatish;
– reproduktiv salomatlik haqida tushuncha berish;
– reproduktiv salomatlikda hamshiralik yondoshuvi xaqida tushuncha berish

Talaba bilishi lozim:
– talabalarni reproduktiv salomatlik mavzusidagi isloxotlar bn tanishtirish;
– talabalarni reproduktiv prinsiplari xakidagi bilimlarini boyitish;
– talabalarni reproduktiv salomatlika oid malumotlar bn tanishtirish;

Talaba bajara olishi lozim:
– reproduktiv tizim faoliyatini va unga tasir etuvchi omillarni;
– reproduktiv salomatlik moxiyatini;
– reproduktiv salomatlikni targib etishda xamshiralar urnini;

Nazariy qism

Reproduktiv salomatlik – bu reproduktiv tizim va uning faoliyatiga boglik masalalarida fakat kasallik va kamchiliklar yukligi bulibgina kolmay, balki tulik jismoniy, akliy va ijtimoiy muvaffakiyatlar xolatidir. Reproduktiv xukuk – bu barcha er-xotin, juftliklar va aloxida shaxslarning bolalar soni, ular orasidagi oralik va ularning tugilish vakti xakida erkin xamda tulik ma’suliyat xissi bilan karor kabul kilishi va buning uchun shart bulgan ma’lumot va vositalarga ega bulish borasidagi asosiy xukuklarini tan olinishidir.
2000 yilda BMTning Bosh asambleyasida 189 ta davlat tomonidan ming yillik deklaratsiya kabul kilindi va tasdiklandi. 2001 yilda ming yillik rivojlanish maksadi rejasi ishlab chikildi. Bu reja uz ichida 8 ta anik vazifa, 18 ta maksad va 48 ta kursatkich indikatorlarini kamrab olgan. Ming yillik rivojlanish maksadi:
1. Ocharchilik va kashshokchilikni yuk kilish:
2. Umum boshlangich talim bilan taminlash: 2015yilgacha boshlangich va urta talim sifatini yaxshilash.
3. Ayollar xukukini teng bilish: 100%gender tenglikka erishish, boshlangich, urta – maxsus va professional- texnik malumotga 2015 yilgacha erishish.
4. Bolalar ulimini kamaytirish:
5. Onalar salomatligini yaxshilash:
6. SPID, malyariya va boshka kasalliklarga karshi kurashishni kuchaytiri:
7. Atrof muxitni soglomlashtirish: 2015y. Tabiiy resurslarni yukotishni kamaytirish.
Kishlok va shaxar axolisi urtasida ichimlik suvini sifatini va sanitar sharoitini yaxshilash.
8. Rivojlanish uchun dolzarb partnyorlikni ishlab chikish:
– Taxminan va progress
– Regional kushni va boshka davlatlar bilan birgalikda regionda xamkorlikni taminlash.
Reproduktiv salomatlikni 12 ta yunalishi mavjud bulib:
– Xavfsiz xomiladorlik
– Xatarsiz tugruk
– Tugrukdan sunggi davrda malakali yordam kursatish
– Abort xakida va uning asoratlari xakida ogoxlantirish
– 2-3 yilgacha tugruklar oraligini saklash
– Axolini zamonaviy kontratsepsiya usullari xakida malumotlar bilan tanishtirish
– YUkumli kasalliklar bilan kurashish
– Bepushtlik va uni davolash
– Rak va rak oldi xolatlari profilaktikasi
– Kukrak bilan bokishni targib etish
– Onalik va bolalikni muxofaza kilish
– Usmirlar RS va ularni jinsiy tarbiyasi
– Uzbekiston Respublikasida Onalar va bolalarga tibbiy xizmatni yaxshilash tadbirlari
– Reproduktiv salomatlikka tasir kursatuvchi omillar:
– Tibbiy: yukori tugilish, kup va tez-tez tugush, istalmagan xomiladorlik va abortlar, erta jinsiy alokalar, erta xomiladorlik …
– Ijtimoiy: noxush ekologik va ijtimoiy omillar
– Ruxiy: oiladagi, jamoadagi va ishlab chikarishdagi salbiy ruxiy xolatlar
– Reproduktiv salomatlikni muxofaza kiluvchi omillarga kiradi:
– Xomiladorlarga xizmat kursatish
– Tugruk va chilla davrini meyorida kechishini ta’mnlash
– Kukrak bilan emizishni tashvikot kilish
– Tugruklar oraligini 2-3 yil saklash
– Ona va bola sogligini muxofaza kilish
– Bepushtlikn oldini olish va davolash
– Abortlarning oldini olish va okibatlarini bartaraf etish
– Jinsiy yul orkali yukadigan kasalliklarni oldini olish
– Usmirlar reproduktiv salomatligi va jinsiy tarbiyasi
– Zamonaviy kontratseptiv vositalar xakida axoliga keng ma’lumot berish
– Rak va rak oldi xolatini oldini olish

Amaliy mashgulotning analitik qismi.
1 – vaziyatli masala;
Sohiba, 23 yoshda, homiladorlik birinchi, 38 xafta. Kutilayotgan tug‘ruqdan juda havotir olyapti. Nafas siqilishi va bosh og‘rishi shikoyati bilan uyda o‘tiribdi.
Siz patronaj hamshirasisiz, sizning harakatingiz nimadan iborat?, Nima maslahat berasiz?
Qanday tekshiruvlar o‘tkaza olasiz va qaysi tekshiruvlarga yuborasiz? Ayol oxirgi hayzini qachon ko‘rgan, hisoblab bering.
2 vaziyatli masala;
Kelin qaynonasi bilan maslahatga keldi. Kelinni qo‘lida 6-oylik go‘dak bolasi bor. Xozir kelin qorin pastki sohasidagi og‘riqqa, holsizlikka, va tug‘rukdan so‘ng birinchi marotaba qon ketishiga shikoyat qilyapti.
Qanday harakat qilasiz, ularni ta’riflab bering. Nima maslahat berasiz?, Qanday tekshiruvlar o‘tkaza olasiz va qaysi tekshiruvlarga yuborasiz?
3 – vaziyatli masala;
Ra’no, 26 yoshda, farzand ko‘rganiga 5 oy bo‘lgan, uni ko‘krak suti bilan emizadi. U spiral qo‘ydirmoqchi. Unga qanday maslahat berasiz? Maslahatni olib borish rejasini tuzing.
4 – vaziyatli masala;
Gulshan Erkin bilan yaqinda turmush qurishdi. Gulshan ko‘ngil aynishiga, holsizlik va hayz oxirgi marta 3 oy oldin kelishiga shikoyatlanib keldi. Bugun ertalab, dalada ishlayotganida, qorinning pastki qismida og‘riq sezib, qindan qon kelishini aniqladi. Xozir yulda qayt qildi, boshi og‘ridi. Nima maslahat berasiz? Kanday tekshiruvlar o‘tkaza olasiz va qaysi tekshiruvlarga yuborasiz?

TESTLAR
1. Bexatar onalik atamasi ostida nima tushuniladi?
a) Homiladorlik paytida ayolning, aqliy, jismoniy va ijtimoiy mo‘‘tadilligi.
b) Onalar xastalanishi va o‘limini oldini olish.
c) Tug‘ruqni maxsus muassasalarda yuqori malakali akusher-ginekolog ishtirokida olib borish.
d) 2.Tug‘ruqdan oldin, tug‘ruq jarayonida va tug‘ruqdan so‘nggi davrda ayolning jismoniy, aqliy va ijtimoiy mo‘‘tadilligi va uning oqibatida sog‘lom bola tug‘ilishi.
2. Hamshirani xizmat doirasidagi vazifalarga nima kiradi?
a) Homiladorlik davrida yordam.
b) CHaqaloq parvarishi.
c) Kontratsepsiya bo‘yicha xizmatlar.
d) Barcha javoblar to‘g‘ri.
3. Homiladorlar bilan uchrashganda tekshirish usullarining qaysi birini o‘tkazish shart emas?
a) Arterial bosimni o‘lchash.
b) Vaznini aniqlash.
c) Siydik tahlili.
d) Homilaning yurak urishini eshitib ko‘rish.
4. Bo‘lajak ota-onaning o‘qitish maqsadi:
a) Kelajakda bolani ko‘krak suti bilan boqishga yordam berish.
b) CHaqaloq parvarishida yordam.
c) Tug‘ruqda hamrox tutadigan o‘rnini aniqlash.
d) Barcha javoblar to‘g‘ri.
5. Anemiyaning oldini olish maqsadida homiladorlik paytida qanday mahsulotlarni iste’mol qilish cheklanadi?
a) Go‘sht, baliq.
b) CHoy, kahva (kofe).
c) Tuxum, ko‘katlar.
d) SHarbat va mevalar.
6. Anemiyaning og‘ir shakliga gemoglobinning qaysi miqdori to‘g‘ri keladi?
a) 100,0 g/l va undan past
b) 70,0 g/l va undan past
c) 80,0 g/l. va undan past
d) 90,0 g/l va undan past
7.Tug‘ruq paytida holatni erkin tanlash nimaga yordam beradi:
1. Qin va oraliq jarohatlari sonining kamaytiradi.
a) Tug‘ruq jarayonida noqulaylikni kamaytiradi.
b) Asoratlangan tug‘ruqlar sonini kamaytiradi.
c) Tuqqan ayolni infeksiyalanishini kamaytiradi.
8.Tug‘ruqni I davrida ayolga tavsiya etilmaydigan holat:
a) CHalqancha yotish.
b) YOnboshlab yotish.
c) Stulda o‘tirish.
d) Stulga tiranib tik turish.

Talabaning mustakil ishi :
Bunda gurux talabalaridan bitta azosi uziga biriktirilgan mavzuda prezentatsiya kiladi. Gurux talabalari uni dikkat bilan kuzatib tinglashadi. SHundan sung talabalar tomonidan TMIni tayyorlagan talabaga ketma ket savollar berishadi. Ukituvchi tomonidan savol bergan talabaga ball kushib boradi. TMIni prezentatsiya kilgan talabaning TMI ishiga baxo kuyiladi va 05 koefitsientiga kupaytiriladi. CHikkan ball amaliy mashgulot balliga kushiladi.

Amaliy kunikmani uzlashtirish:
Amaliy kunikmani uzlashtirish buyicha gurux talabalari uchta guruxchaga bulinadi. Uchta guruxchaga amaliy kunikma algoritmlari tarkatiladi. Talabalar uzaro rollarni taksimlab oladi.

Adabiyotlar
1. I. E. SHomansurova “Oilaviy tibbiyotda xamshiralik ishi” toshkent – 2008 y
2. Pod redaksiey CHubakova T. CH., Frike E. B,. Xaliki V. (1 – 2 tom) Bishkek – 2003g.
3. «Osnovы sestrinskogo dela v semeynoy meditsine»
4. “ O‘zSSVning 6 sentyabr 2005 yildagi 425-sonli “O‘zbekiston Respublikasida birlamchi tibbiy – sanitariya muassasalarida homiladorlarga ko‘rsatilayotgan xizmatning samaradorligini oshirish uchun zamonaviy texnologiyalarni kiritish” nomli buyrug‘i
5. 6 dekabr 2004 yildagi Sog‘liqni Saqlash Vazirligining 535- sonli buyrug‘i, № 10- ilova
6. “Tug‘ruqdan oldin, perinatal va tug‘ruqdan so‘ng yordam” o‘quv qo‘llanmasi (BSST),
7. “Ota-onalar maktabida maslahat ishlari olib borish” trenerlar uchun qo‘llanma (Healthy Family/Project HOPE)
8. “Bexatar onalikni ta’minlash ” va “Reproduktiv salomatlik” o‘quv qo‘llanmalari (Project HOPE)
“Ona va bola salomatligi” albomi, “Ayollar va bolalar salomatligini mustahkamlash” Loyihasi tomonidan tayyorlangan va nashr etilgan, 2008

15 – AMALIY MASHG‘ULOT

MAVZU: Ko‘krak sutining go‘dak xayoti uchun axamiyati.

Mavzuning o‘tkazish joyi: kafedra o‘quv auditoriyalari, QVP o‘quv moduli, OMX o‘quv moduli, oila poliklinikasi;

Mashg‘ulotning jixozlanishi: tarqatma materiallar, kompyuter ;

Mashg‘ulot davomiyligi: 6 soat;

Amaliy mashg‘ulot : 3 soat

Klinik mashg‘ulot : 3 soat

Mashg‘ulotning vazifalari:
– mavzu bo`yicha talabalar bilimlarni tizimlashtirish, mustaxkamlash;
– ko‘krak sutining go‘dak uchun ahamiyatini o‘rgatish;
– ko‘krak suti afzalliklarini o‘rgatish;
– kukrak sutining go‘dak salomatligidagi roli haqida tushuncha berish;
– ko‘krak suti bilan boqishda hamshiralik yondoshuvi xaqida tushuncha berish

Talaba bilishi lozim:
– talabalarni ko‘krak suti bilan boqishda mavzusidagi isloxotlar bn tanishtirish;
– talabalarni ko‘krak suti bilan boqish prinsiplari xakidagi bilimlarini boyitish;
– talabalarni ko‘krak sutiga oid malumotlar bn tanishtirish;

Talaba bajara olishi lozim:
– ko‘krak parvarishida xamshira taktikasi;
– onani ko‘krak tutishga o‘rgatish texnikasi;

Fanlararo va fan ichida bogliqlik: ushbu mavzu bo`yicha mikrobiologiya, yuqumli kasalliklar, pediatriyada xamshiralik ishi, neonotologiyada xamshiralik ishi, akusher va ginekologiyada xamshiralik ishi, gigiena, hamshiralik ishi, ichki kasalliklar propedevtikasi fanlari bilan gorizontal va vertikal integratsiya mavjud;

Nazariy qismi
Kukrak suti bola uchun salomatlik garovi va salomatlik manbaidir! Bola emizib bokilganda dastlabki 5-6 oy mobaynida fakat ona suti bilan oziklanadi. Yilning ikkinchi yarmida ona suti mikdori ka maytirilib, qo‘shimcha ovkatlar beriladi. Tug‘ruqdan keyingi dastlabki 2-3 kuni chiqadigan sut miqdori juda kam bo‘ladi. U aloxida tarkibga ega bo‘lib, oqsillar ko‘p % ni tashkil qilishi bilan ajralib turadi, va “ og‘iz suti tanachalari ” tarkibida bir qancha yog‘ tomchilari bor leykotsitlardir. YAngi tug‘ilgan chaqaloq yangi turmush sharoitiga moslashib ketishida og‘iz suti juda katta rol o‘ynaydi. Hajmi kam bo‘ladigan og‘iz sutini emib,bola to‘la qimmatli oqsillarga boy bo‘lgan kaloriyali ovqat oladi, og‘iz suti oqsillarining aminokislota tarkibi bolaning qon zardobidagi albuminlarga yaqin turadi. Og‘iz sutining olein kislotaga boy bo‘ladigan yog‘i to‘g‘risida ham xuddi shu gaplarni aytish kerak. CHaqaloq organizmining tashqi muxit yangi sharoitlariga moslashuvi yana shu bilan osonlashadiki, og‘iz sutida an titelolar, fermentlar va vitaminlar bo‘ladi. Bola hayotinig dastlabki 5-6 oyida uning o‘rnini hech narsa bosa olmaydi. Bolani emizib boqishning juda qimmatli ekanligi 1 qancha sabablarga bog‘liq, ona sutining tarkibi shu sabablar orasida hammadan muhimdir. Ona sutidagi tarkibiy qismlarning miqdoriga qarab, unga baho beriladigan bo‘lsa, bu sutda sigir sutiga qaraganda oqsil va tuzlar miqdorining kamroq bo‘lib, qand miqdorining ko‘proq ekanligini ko‘rish mumkin. Ona suti bilan sigir sutidagi oqsil va tuzlar miqdorini solish tirib ko‘riladigan bo‘lsa, o‘sib kelayotgan organizmda yangi to‘qimalar vujudga keltirish uchun kerakli plastik material ko‘proq bo‘lishi jiha tidan sigir suti go‘yo ustun turgandek bo‘lib ko‘rinadi. Biroq sut ingri dientlarining sifat tarkibi ko‘zdan kechirib qaralganida, ona suti tarkibiy qismlarining to‘la qimmatli ekanligi ro‘y-rost ma’lum bo‘lib qoladi. Ona suti oqsilida albumin ko‘proq bo‘ladi. Bu oqsilning fizik-ximiyaviy xossalari uning oson singishini ta’minlab beradi va shunisi ayniqsa muhimki, albuminlar organizmda sintezlanmaydigan almashtirib bo‘lmaydigan aminokislotalar (triptofan, lizin, valin, metionin va boshqalar) ning manbai bo‘lib hisoblanadi. Ona suti yog‘larning ximiyaviy tarkibida 50% gacha olein kislota triglitserid lar va atigi 2% atrofida uchuvchan yog‘ kislotalari bor, ona sutining yog‘lari suyuqlanish nuqtasining past bo‘lishi va yod sonining yuqori bo‘lishi bilan ajralib turadi. Ona sutidagi qandda asosan laktoza bor. Bu-ichak florasining o‘sishini to‘xtatib turadi. Afzalliklari. Bolani emizib boqish hammadan ko‘ra qiymatlirokdir. Ona sutidagi, oqsillar va yog‘lar, uglevodlarning nisbati barcha organik va anorganik tar kibiy qismlardan foydalanish uchun optimal sharoit lar yaratishini aytib o‘tish muhim. Ona sutinig qimmatli uning ximiyaviy tarkibi bilan tugamaydi.Fermentlar (laktaza , katalaza, amilaza, lizotsin ), vitaminlar ( vit A sigir sutidagiga qara ganda 2 barobar ko‘proq, vit S 4,7 mg %, sigir sutida esa, atigi 1,5 % ), gormonlar borligi ahamiyatga ega. Ona sutidagi antitelolar (antitoksinlar,bakterili zinlar, aglyutininlar) borligini ham emizib boqish ning afzalliklari jumlasiga kiritish mumkin. Ona sutidagi mikroelementlar (mis,kobalt, va boshqalar) borligining ancha ahamiyatga egaligi so‘ngi vaqtda tobo ra ravshan bo‘lib qolmoqda. . xar bir poliklinikada ko‘krak suti bilan boqish bo‘yicha o‘qitilgan bitta tibbiyot xodimi bo‘lishi kerak.
Malumot manbalari:
Loaqal birgina vrach yoki oliy ma’lumotli xamshira ko‘krak suti bilan boqish bo‘yicha sertifikatga ega bo‘lishi lozim.
2. poliklinikada ko‘krak suti bilan boqish bo‘yicha standart\prikaz bo‘lishi lozim.
Malumot manbalari:
Buyruq №295 sonli 4 may 1999 yil «Uzbekistonda ko‘krak suti bilan boqish amaliyotini qo‘llab quvvatlash va rag‘batlantirish»
1 tib. xodimi ko‘krak suti bilan boquvchi onani ko‘krak bilan boqishning afzalliklari xaqida ma’lumot bilan ta’minlashi lozim. 2. Onani bolaga nisbatan ko‘kragi bilan to‘g‘ri yondoshish texnikasini urgatish kerak. Ko‘krak bilan boqishning afzalliklari xaqida maslaxat beruvchi tibbiyot xodimlari o‘zlari bu xaqda manbalarga ega bo‘lishi lozim.

Amaliy mashgulotning analitik qismi.

1 Kukrak sutining afzalligi xakida gapiring?
2. Kukrak sutining biokimyoviy taxlilini sanab bering?
3. Gudakni bokishda nima uchun ona suti muxim urin tutadi?
4. Ogiz sutining gudak uchun kanday muxim tomonlarini bilasiz?
5. Kukrak bilan bokishning kanday koidalarini bilasiz?.
6. Kachon gudakni etarlicha kukrak suti bilan bokilmokda deb uylaysiz?.
7. Kukrak suti bilan bir kunda necha marotaba bokish mumkin?.
8. Kukrak bilan bokishning oraligi kanday bulishi kerak?
9. Necha yoshgacha kukrak bilan bokish mumkin deb uylaysiz?

Ushbu slaydlarni izoxlang

TESTLAR

1. Xar bir ona bolasini kukrak suti bilan bokishining kanday afzallik tomonlarini bilasiz?
a) Bolani kukrakka erta tutish gudak axvoliga ijobiy ta’sir kiladi
b) Ona va bola buzulmas yaxlitligini ta’minlab beradi
c) Bola uchun ona suti tabiiy ozuka manbayi xisoblanadi
d) Ona sutida barcha ozuka moddalar bor va oshkozon-ichakda yaxshi xazm buladi
e) Bolani kukrak suti bilan bokish gudak axvoliga salbiy ta’sir kiladi
f) Ona va bola uchun etarli energiya manbayini ta’minlab beradi
g) Bola uchun oksil va yoglarni xazm kilishda yordam beradi
h) Ona suti mineral moddalari xazm bulishini ta’minlay olmaydi
2. Kukrak suti bilan bokish bolaning va onaning sogligiga kanday ijobiy ta’sir kursatishini kusatib bering?
a) Bu bolaning xukuki, kukrak bilan emizish – onaning gururidir
b) Bola uchun ona suti almashtirib bulmaydigan maxsulotdir
c) Bola organizmini xar xil kasalliklar bilan kurashishiga yordam beradi
d) Ona uchun yukori darajali kontratseptiv xususiyatiga ega xisoblanadi
e) Bu onaning xukukini ta’minlab beradi, bolaning xayoti uchun foydalidir
f) Bola uchun ona suti shifobaxsh xususiyatiga ega bulmaydigan maxsulotdir
g) Ona suti bola organizmini bazi kasalliklardan ximoya kilmaydi
h) Ona uchun laktatsion aminoreya xususiyatini oshirishdir
3.Ona sutidagi biologik moddalarning tarkibiy kismini kursating?
a) Ona sutida oksil kamrok buladi, birok uglevodlarga boy xisoblanadi
b) Oksil, yog, uglevod, urtacha xisobda 1: 3 : 6 nisbatni tashkil kiladi
c) Ona sutida oksillar va aminakislotalar 98 – 99% gacha suriladi
d) Kal’siy, fosfor, magniy, temir, kaliy, yod kabi elementlar mavjud
e) Ona sutida oksil kuprok buladi, uglevod va garmonlarga boy xisoblanadi
f) Tuz, ferment, vitaminlar urtacha xisobda 1: 3 : 6 nisbatni tashkil kiladi
g) Ona sutida laktozalar va fruktozalar 98 – 99% gacha suriladi
h) Ona sutida kaliy, fasfat, magneza, yod kabi elementlarga boy xisoblanadi

Talabaning mustaqil ishi
– YOsh onalar maktabida hamshiraning roli

Adabiyotlar
1. I. E. SHomansurova “Oilaviy tibbiyotda xamshiralik ishi” toshkent – 2008 y
2. Pod redaksiey CHubakova T. CH., Frike E. B,. Xaliki V. (1 – 2 tom) Bishkek – 2003g. «Osnovы sestrinskogo dela v semeynoy meditsine»
3. Krasnov A. F. Moskva – 2000g. (I – II tom) «Sestrinskoe delo»
4. Dorofeeva R. M. «Semeynaya meditsinskaya sestra» Moskva – 2002g.
5. Umarova T. YU., Kayumova I. A., Ibragimova M. K “Hamshiralik ishi” Toshkent 2003y.
Qo‘shimcha adabiyotlar
1. Vrach, sestra, bolnoy. I. Xordi. 1974. Buxarest.
2. Internet malumotlari quyidagi saytlardan olinadi:
Internet saytlari; www.tma.uz, http://www.ziyonet.uz,

Search

Meta